Thực hành về hàm ý
1. Đọc đoạn trích sau và trả lời các câu hỏi nêu ở dưới
– Đoạn trích (sgk).
a. Nếu căn cứ vào lời đáp của A Phủ đối với câu hỏi của Pá Tra thì:
(1) Lời đáp đó thiếu thông tin về số lượng bò bị mất.
(2) Lời đáp đó thừa thông tin về việc : “lấy súng đi bắn con hổ”.
(3) Cách trả lời của A Phủ có hàm ý công nhận bò bị mất, bị hổ ăn thịt, công nhận mình có lỗi, nhưng A Phủ khôn khéo lồng vào đó ý định lấy công chuộc tội, hơn nữa còn hé mở hi vọng con hổ có giá trị hơn nhiều so với con bò bị mất (con hổ này to lắm).
b. Như vậy: Hàm ý là nội dung, ý nghĩ mà người nói muốn truyền báo đến người nghe, nhưng không nói trực tiếp, tường minh qua câu chữ, mà chỉ ngụ ý để người nghe suy ra. Trong lời hội thoại trên, A Phủ đã chủ ý nói vừa thiếu lượng thông tin cần thiết, vừa thừa lượng tin so với yêu cầu trong câu hỏi của Pá Tra, tức là chủ ý vi phạm phương châm về lượng tin để tạo ra hàm ý. Đó là công nhận việc để mất bò nhưng muốn lấy công chuộc tội (lấy súng bắn hổ).
2. Đọc đoạn trích sau và trả lời các câu hỏi cho bên dưới:
a. Câu nói của Bá Kiến: “Tôi không phải là cái kho” có hàm ý: Tôi không có nhiều tiền của để lúc nào cũng có thể cho anh- Chí Phèo”.
– Cách thức nói là không trực tiếp mà thông qua một biểu tượng: cái kho – biểu tượng của người lắm tiền nhiều của. Đây là sự chủ ý vi phạm phương châm cách thức: không nói rõ ràng, mạch lạc mà thông qua hình ảnh cái kho để nói bóng đến tiền của.
b. Ở lượt lời thứ nhất và thứ hai của Bá Kiến có dùng những dạng câu hỏi: Chí Phèo đấy hở? Rồi làm mà ăn chứ cứ báo người ta mãi à? Nhưng không nhằm mục đích để hỏi, không thực hiện hành động hỏi mà nhằm mục đích hô gọi, hướng lời nói đến người nghe (câu hỏi 1); và mục đích cảnh báo, sai khiến: thúc giục Chí Phèo làm mà ăn chứ không thể luôn đến xin tiền (câu hỏi 2). Đó là cách dùng hành động nói gián tiếp – một cách thức tạo hàm ý.
c. Ở lượt lời thứ nhất và thứ hai Chí Phèo đều không nói hết ý. Phần hàm ý còn lại được tường minh hoá ở lượt lời thứ ba của hắn (Tao muốn làm người lương thiện). Như vậy cách nói ở hai lượt lời đầu của Chí Phèo không đảm bảo phương châm về lượng (nói không đủ lượng tin cần thiết so với yêu cầu ở thời điểm nói) và cả phương châm cách thức (nói không rõ ràng).
3. Đọc truyện cười rồi phân tích theo câu hỏi:
a. Lượt lời thứ nhất của bà đồ có hình thức là câu hỏi nhưng không phải để hỏi mà thực hiện hành động khuyên rất thực dụng: khuyên ông đồ viết bằng giấy khổ to. Qua lượt lời thứ hai của bà, ta còn thấy lượt lời đầu có thêm hàm ý khác (không nói ra): không tin tưởng hoàn toàn vào tài năng văn chương của ông, ông viết nhưng có thể bị loại bỏ vì văn kém chứ không phải như điều đắc chí của ông đồ (ý văn dồi dào).
b. Bà đồ không nói thẳng ý mình ra mà chọn cách nói như trong truyện vì còn nể trọng ông đồ, muốn giữ thể diện cho ông, và cũng muốn không phải chịu trách nhiệm về cái hàm ý của câu nói.
4. Qua ba bài tập có thể nhận định: Để tạo ra cách nói có hàm ý, tuỳ thuộc ngữ cảnh mà người nói sử dụng một cách thức hoặc phối hợp một vài cách thức với nhau. Như vậy cần chọn phương án (D) là hợp lí.
II. NỘI DUNG 2: THỰC HÀNH VỀ HÀM Ý ( TIẾP THEO TR 99)
1. Đọc đoạn trích và trả lời các câu hỏi.
– Đoạn trích : (sgk) a. Lời bác Phô gái thực hiện hành động van xin, ông lí đã đáp lại bằng một hành động nói mỉa: mỉa mai thói quen nặng về tình cảm yếu đuối, hay thiên vị cá nhân (mà theo ông, việc quan cần phải lí trí, cứng rắn, khách quan,…Bằng hành động nói mỉa đó, ông lí đã kiên quyết khước từ lời van xin của bác Phô.
b. Lời đáp của ông lí có hàm ý: ngoài việc thực hiện gián tiếp nhưng mạnh mẽ hành động khước từ sự van xin và mỉa mai thói đàn bà còn có hàm ý thể hiện sự tự đắc và quyền uy của bản thân mình (khác với cách nói tường minh: Không, tôi không cho phép). Như vậy (D) là phương án trả lời đúng và đầy đủ nhất.
2. Đọc đoạn trích và trả lời các câu hỏi.
a. Câu hỏi đầu tiên của Từ không chỉ hỏi về thời gian mà quan trọng hơn là còn có hàm ý nhắc klhéo Hộ là đã đến ngày nhận tiền nhuận bút như hằng tháng, Hộ cần đi nhận. Hàm ý đó được Hộ suy ra, nhận biết được ngay và nói rõ ở lượt trả lời.
b. Câu nhắc khéo của Từ (lượt lời thứ 2) thực chất có hàm ý là: muốn Hộ đi nhận tiền về để trả nợ tiền thuê nhà (thực hiện gián tiếp thông qua hành động thông báo về việc người thu tiền nhà sáng nay đã đến).
c. Tại cả hai lượt lời, Từ tránh nói trực tiếp đến vấn đề “cơm áo gạo tiền”. Từ đã chọn cách nói gián tiếp, có hàm ý, nhằm nhiều mục đích: muốn quan hẹ vợ chồng tình cảm được êm ái, tránh nỗi bực dọc của Hộ, muốn ứng xử tế nhị với chồng, muốn không phải chịu trách nhiệm về những hàm ý mà người nghe suy ra.
3. Qua bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh: Lớp nghĩa tường minh của bài thơ là nói về sóng biển, còn hàm ý là nói đến tình yêu đằm thắm của một người con gái. Sóng là một tín hiệu thẩm mĩ, những từ ngữ nói về sóng có lớp nghĩa thứ hai là nói về tình yêu lứa đôi Hai lớp nghĩa này hoà quyện, phối hợp với nhau trong suốt bài thơ. Tác phẩm văn học dùng cách thẻ hiện bằng hàm ý thì sẻ nỏi bật được đặc trưng tính hình tượng, đặc trưng hàm súc, giàu ý nghĩa.
4. Qua các bài tập ở hai tiết thực hành, HS đi đến nhận định: cách nói có hàm ý trong những ngữ cảnh cần thiết mang lại những tác dụng và hiệu quả giao tiếp rất lớn. Tuy nhiên tuỳ theo từng ngữ cảnh mà hàm ý có một tác dụng hay một số tác dụng. Chẳng hạn:
– Có hiệu quả mạnh mẽ, sâu sắc hơn cách nói trực tiếp, tường minh (Vd: lời ông lí nói với bác Phó gái; lời Chí Phèo nói với Bá Kiến…).
– Thể hiện được sự tế nhị, khéo léo và tính lịch sự trong giao tiếp ngôn ngữ, giữ được thể diện của các nhân vật trong giao tiếp (VD: Lời Từ nói với Hộ).
– Tạo ra những lời nói hàm súc, nói được nhiều hơn những điều mà từ ngữ thể hiện (VD: Lời của A Phủ nói với Pá Tra, bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh…).
– Như vậy phương án (D) là câu trả lưòi đúng và đầy đủ nhất.
5. Trong những câu trả lời ở bài tập 1, chỉ có hai câu trả lời thuộc loại trực tiếp, không dùng hàm ý (Rất thích; Thích nhất trong các truyện ngắn Việt Nam) Còn lại đều là những câu trả lời có hàm ý, dù là ý khẳng định hay phủ định.
