Điểm nhìn nghệ thuật trong Những đứa con trong gia đình của Nguyễn Thi.
- Mở bài:
Những đứa con trong gia đình là truyện ngắn tiêu biểu của Nguyễn Thi. Với ngôn ngữ kể chuyện gần gũi, sinh động tác phẩm đã tạo ra không gian sinh hoạt, văn hóa đậm chất Nam Bộ. Nghệ thuật trần thuật độc đáo với việc đặt điểm nhìn nghệ thuật vào nhân vật Việt, để cho nhân vật tự kể về cuộc đời mình và gia đình mình làm tăng tính chân thực của câu chuyện và biến câu chuyện trở thành dòng hồi ức của nhân vật, mang đậm chất sử.
- Thân bài:
Nếu “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành chủ yếu kể chuyện theo phương thức thứ nhất và chủ yếu từ điểm nhìn người kể chuyện thì “Những đứa con trong gia đình” lại kể chuyện theo phương thức kể chuyện thứ ba và kể theo điểm nhìn của nhân vật. Câu chuyện có cốt truyện khá đơn giản kể về một gia đình nông dân Nam Bộ yêu nước, các thành viên trong gia đình không chỉ gắn bó với nhau bằng tình cảm ruột thịt mà còn bằng truyền thống căm thù giặc, gan góc, khát khao đánh giặc, giàu tình nghĩa, thủy chung, son sắt với cách mạng. Trong tác phẩm nhà văn hoàn toàn giấu mặt và dường như đã trao ngòi bút của mình cho nhân vật để nhân vật tự viết về mình và kể về các thành viên khác trong gia đình. Ngôi kể và điểm nhìn nghệ thuật của tác phẩm có thể được mô hình hóa như sau: NKC = NV = Việt (ngôi 3).
Điểm nhìn nghệ thuật trong tác phẩm là của một nhân vật duy nhất. Điểm nhìn nghệ thuật chỉ thay đổi theo không gian, thời gian và diễn biến tâm lý của nhân vật. Theo dòng ý thức của nhân vật Việt thời gian có độ lùi về quá khứ. Điểm nhìn ban đầu là điểm nhìn của thời hiện tại khi Việt đã được đồng đội tìm thấy và đang điều trị vết thương trong một bệnh viện dã chiến. Từ đây Việt mới hồi tưởng lại lúc bị thương nằm một mình ngoài chiến trường. Điểm nhìn thứ nhất vì thế dẫn đến điểm nhìn thứ hai là điểm nhìn của một chiến sỹ trẻ đã chiến đấu dũng cảm rồi bị thương nặng, trong giờ phút giao tranh giữa sự sống và cái chết anh nhớ về gia đình bằng những ấn tượng sâu đậm nhất. Điểm nhìn nghệ thuật sau đó lại lùi về quá khứ xa hơn, làm sống lại những kỷ niệm với những người thân ngày Việt còn ở nhà.
Ở đây Nguyễn Thi kể chuyện của nhà văn ít nhiều chịu ảnh hưởng nghệ thuật kể chuyện của các nhà tiểu thuyết phương Tây hiện đại trong vấn đề tái hiện dòng ý thức. Sự thay đổi điểm nhìn nhân vật đã làm xáo trộn không gian, thời gian truyện, làm câu chuyện không diễn biến thông thường theo trình tự thời gian mà theo dòng hồi tưởng, cảm xúc, đan xen quá khứ và hiện tại, từ những chi tiết ngẫu nhiên của thực tế chiến trường như “trời lất phất mưa”, “tiếng ếch nhái kêu dậy lên”, “Tiếng trực thăng phành phạch”, “mùi nắng”,‘tiếng chim cu rừng gù gù”… mà gợi ra những dòng hồi tưởng khi gần, khi xa, từ chuyện này sang chuyện khác một cách tự nhiên, tạo được cả không gian nghệ thuật dồn nén và làm cho tác phẩm trở nên giàu kịch tính.
Tài năng của nhà văn Nguyễn Thi là đã chọn được phương thức kể chuyện theo điểm nhìn nhân vật rất phù hợp với chủ đề của tác phẩm. Qua dòng hồi tưởng của Việt, các nhân vật là các thành viên khác trong gia đình dù chỉ xuất hiện rất ít trong tác phẩm cũng trở nên sống động, tạo được ấn tượng khó quên. Bên cạnh đó điểm nhìn nghệ thuật còn chi phối cách lựa chọn các chi tiết điển hình thể hiện tính cách Nam bộ, thẳng thắn, bộc trực, lạc quan yêu đời, giàu tình nghĩa nhưng căm thù ngùn ngụt với quân cướp nước. Ở họ có phẩm chất của người Nam bộ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ gan góc, dũng cảm như thể được sinh ra để cầm súng giết giặc. Khi có tâm trạng họ thường gửi gắm tâm sự qua tiếng hát, câu hò, thường kể Lục Vân Tiên hoặc ca sáu câu vọng cổ.
Tính cách Nam bộ điển hình thể hiện rõ nhất qua nhân vật chú Năm. Người đọc hẳn sẽ nhớ mãi những từ ngữ Nam bộ chỉ khi thốt qua miệng chú Năm mới trở nên cực kỳ hấp dẫn như “trọng trọng”, “thỏn mỏn”. Nhớ mãi cuốn sổ gia đình như một thứ gia phả sống, một cuốn biên niên lịch sử mà chú là tác giả. Trong cuốn sổ ấy bằng nét chữ còng còng, lời văn mộc mạc và những chi tiết tưởng chừng rất nhỏ nhặt chú ghi lại những tội ác mà bọn giặc gây ra cho gia đình, những chiến công của từng thành viên trong gia đình trong việc đánh giặc. Nhớ mãi cả giọng hò “đã đục và tức như gà gáy”), chú hò về cuộc đời cơ cực của chú và những chiến công của đất này. Mỗi khi chú hò gân cổ chú nổi đỏ lên, mắt mở to đọng nước, tay chú đặt lên vai Việt, mắt nhìn thẳng vào mắt Việt như nhắn nhủ điều gì… Những chi tiết nghệ thuật ấy được thể hiện qua điểm nhìn nghệ thuật phù hợp khiến nhân vật trở nên rất gần gũi, chân thật. Việc phân tích tác phẩm theo điểm nhìn của nhân vật Việt, còn giúp học sinh hiểu sâu thêm về các nhân vật như: má Việt, Chị Chiến …
Lợi thế của nghệ thuật kể chuyện theo điểm nhìn nhân vật ở đây là nhà văn có thể thâm nhập vào các ngóc ngách tâm lý nhân vật, làm cho cho truyện giàu tính gợi cảm, có tác động mạnh mẽ đến cảm xúc người đọc. Từ trạng thái tâm lý của Việt lúc tỉnh lúc mê, chập chờn như những giấc mơ đối tượng được miêu tả dần dần mở rộng. Cụ thể lần thứ hai tỉnh lại Việt nhớ chú Năm, lần thứ ba nhớ về người mẹ và lần thứ tư chủ yếu nhớ đến chị Chiến. Có thể nói, nhà văn Nguyễn Thi đã miêu tả một cách xuất sắc tâm lý nhân vật, trong những biến thái sinh động và tinh tế, trong đó đặc biệt chú ý đến tác động của ngoại cảnh trong việc khơi gợi mạch hồi ức về gia đình.
Mặt khác, từ điểm nhìn nhân vật, nhà văn còn tạo ra được những đoạn văn độc thoại và đối thoại cực kỳ hấp dẫn, đó là đoạn đối thoại giữa hai chị em Việt và Chiến trong đêm trước khi lên đường đi bộ đội và nhất là đoạn văn miêu tả cảnh hai chị em khiêng bàn thờ má sang nhà chú Năm. Ở hai đoạn văn này nhà văn Nguyễn Thi đã thể hiện được cá tính cũng như thâm nhập rất sâu vào tâm lý nhân vật.
Nhìn chung, khi trần thuật theo điểm nhìn nhân vật, nhà văn phải thông hiểu ngôn ngữ, giọng điệu của nhân vật. Từ điểm nhìn của Việt, các nhân vật là những thành viên khác trong gia đình được xưng hô một cách gần gũi, theo vai vế và gợi tình ruột thịt thiêng liêng. Ví dụ nhân vật ông Năm = chú Năm, nhân vật má Việt = má, nhân vật Chiến = Chị Chiến… Điểm nhìn của người Nam bộ làm ngôn ngữ địa phương xuất hiện khá nhiều trong tác phẩm với những từ ngữ như: tía, ba, má, cây thơm, miểng, trái…Giọng điệu của tác phẩm cũng là giọng điệu nhân vật, mang thần hồn thần tính của anh chàng Việt trẻ con, vô tư, lộc ngộc. Từ đó người học có thể tiếp cận ngôn ngữ, giọng điệu của tác phẩm với tư cách là một biểu hiện của phong cách nghệ thuật.
- Kết bài:
Tóm lại, trong truyện ngắn “Những đứa con trong gia đình” nhà văn Nguyễn Thi đã tạo được một điểm nhìn nghệ thuật sắc sảo. Cách trần thuật theo điểm nhìn nhân vật đã đem đến cho tác phẩm nhiều giá trị nghệ thuật đặc sắc, đặc biệt có tác dụng làm nổi bật nội dung tư tưởng của tác phẩm. Chính sự hòa quyện giữa tình cảm gia đình với tình yêu quê hương, đất nước, tình yêu cách mạng, giữa truyền thống gia đình với truyền thống dân tộc đã tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn cho người Việt Nam đi đến chiến thắng trong cuộc kháng chiến chống Mỹ.
