Thực hành về lựa chọn trật tự các bộ phận trong câu
I. Bài học:
Trật tự sắp xếp các bộ phận trong câu có nhiều tác dụng: thể hiện nội dung ý nghĩa, nhấn mạnh trọng tâm thông tin, tạo sự liên kết và mạch lạc về nội dung cho văn bản. Khi câu đứng ngoài văn bản, cùng một nội dung ý nghĩa, các bộ phận có thể đặt theo nhiều trật tự khác nhau, nhưng nằm trong văn bản thì chỉ có một trật tự tối ưu để thể hiện nhiệm vụ và mục đích thông tin hoặc liên kết văn bản. Vì vậy cần sắp xếp cá bộ phận sao cho hợp lí.
Cùng một câu, nếu ở trạng thái tồn tại riêng thì có nhiều khả năng sắp xếp trật tự từ, nhưng nằm trong một ngữ cảnh hay một văn bản thì có một cách sắp xếp tối ưu. Vì thế, khi phân tích cần so sánh, đối chiếu để nhận ra tác dụng của mỗi cách sắp xếp, nhất là cách sắp xếp phù hợp nhất với mục đích và nhiệm vụ thông báo của câu, với sự liên kết cùa các câu.
Trong câu đơn, trật tự giữa các bộ phận câu như thành phần phụ, vị ngữ, trạng ngữ so với nhau trong những ngữ cảnh nhất định đều có tác dụng về ý nghĩa và liên kết văn bản.
Còn trong câu ghép thì trật tự sắp xếp giữa các vế câu có tác dụng quan trọng. Ở câu ghép, trật tự giữa các vế câu liên quan đến việc dùng các phương tiện thể hiện quan hệ giữa các vế câu (quan hệ từ phó, phó từ…)
Nếu các bộ phận trong câu không được đặt đúng vị trí thích hợp thì câu mơ hồ về nghĩa hoặc trở thành vô nghĩa.
II. Luyện tập:
Trật tự trong câu đơn:
Bài tập 1:
Nếu sắp xếp theo trật tự “rất sắc, nhưng nhỏ” thì không sai về nghĩa và ngữ pháp (đều là thành phần phụ cho danh từ “con dao”). Nhưng đặt trong đoạn văn này thì không phù hợp với mục đích đe dọa, uy hiếp với đối phương. Cho nên cần sắp xếp “rất sắc”, phù hợp với hàm ý đe dọa, uy hiếp.
Trật tự các từ trong trường hợp này lại phù hợp: nhằm mục đích chế nhạo, phủ định tác dụng con dao.
Bài tập 2
Cách viết thứ nhất là phù hợp vì trọng tâm thông báo là “rất thông minh”.
Bài tập 3
Trạng ngữ có thể đứng đầu câu, giữa câu hoặc cuối câu. Do đó, ta thấy trạng ngữ trong 3 đoạn trích đặt ở 3 vị trí khác nhau là phù hợp với nội dung thông báo.
Trong đoạn văn này, câu đầu kể về một sự kiện (việc Mị bị bắt). Cho nên trước tiên nêu hoàn cảnh thời gian (một đêm khuya), sau đó lần lượt kể các chi tiết diễn biến của sự kiện. Trật tự như thế là phù hợp. Còn ở câu tiếp theo, phần “sáng hôm sau” cần đặt ở đầu câu để tiếp nối thời gian, để tạo sự liê kết với ne, để tạo sự liên kết với những câu đi trước. Nó không thể ở cuối câu hay giữa câu, vì như thế câu văn sẽ mất sự liên kết và các sự kiện được kể không liền mạch.
Câu văn được bắt đầu bằng bọ phận nêu chủ thể hành động (một anh đi thả ống lươn), còn phần biểu thị thời gian (một buổi sáng tinh sương) lại đặt ở giữa câu. Điều đó cũng do sự liên kết với những câu trước đòi hỏi. Trước đó, các câu văn đang tập trung vào vấn đề: ai biết người nào đẻ ra Chí Phèo? Cho nên cần nối tiếp đề tài đó bằng việc nêu chủ thể hành động (chứ không phải thời gian là hành động) lên đầu câu. Nghĩa là sự sắp xếp trật tự (chủ thể hành động – thời gian) ở trường hợp này là để phục vụ cho sự liên kết ý, đảm bảo mạch kể chuyện của các câu.
Trong trường họp này, bộ phận này “đã mấy năm” đặt ở cuối câu, chứ không thể dặt ở đầu câu hay giữa câu. Điều đó do nhiệm vụ thông báo của nó quyết định: nó biểu hiện phần tin mới, phần trọng tâm thông báo. Về mặt ngữ pháp, nó không phải là thành phần chính của câu, mà thành phần chính là “cô Mị làm dâu nhà Pá Tra” (C-V). Nhưng các thành phần chính trong trường hợp này là chỉ một hình thức khác của việc lặp lại một thông tin đã biết (cô ấy là vợ A Sử, con trai thống lý), nghĩa là một tin cũ. Điều quan trọng ở câu này là về thời gian làm dâu. Vì thế, tuy là thành phần thứ yếu về ngữ pháp nhưng lại quan trọng về mặt thông báo, do đó nó cần đặt ở cuối câu, vị trí thường dành cho phần tin mới, tin quan trọng.
Trật tự trong câu ghép:
Bài tập 1:
Về chính: “hắn lại nao nao buồn”
Vế phụ chỉ nguyên nhân đặt sau: “là vì mẩu chuyện ấy … rất xa xôi”
Liên kết dễ dàng với nội dung các câu đi sau.
Vế chỉ sự nhượng bộ (tuy …) đặt sau để bổ sung thông tin.
Bài tập 2
Chọn phương án C:
Câu đầu đoạn cần sắp xếp trật tự các bộ phận để liên kết rõ ràng với những câu đi sau. Các câu đi sau đều nói về sự việc trong các thời kỳ khác nhau trước đây, trong khi đó câu cần điền vào vị trí đầu lại nói về những năm gần đây. Hơn nữa các câu đi sau chỉ cụ thể hóa các luận điểm phương pháp đọc nhanh không phải là điều mới lạ. Kết cấu của đọna văn là kết cấu diễn dịch, câu đầu (câu cần điền) là câu nêu chủ đề. Vì vậy, câu đầu cần sắp xếp các bộ phận như sau:
Đặt trạng ngữ “trong những năm gần đây” ở đầu câu, để tạo ra sự đối lập vói trạng ngữ “trong các thời kỳ khác nhau trước đây” ở câu 2.
