Viết bài văn nghị luận phân tích tác phẩm văn học (Kịch) (Ngữ văn 8, Cánh Diều)
1. Định hướng
1.1. Khi phân tích tác phẩm văn học, trước hết, cần xác định thể loại của tác phẩm đó (truyện, thơ, kí, kịch) để vận dụng những tri thức về thể loại trong việc phân tích tác phẩm. Bài này sẽ tập trung hướng dẫn các em cách phân tích một tác phẩm hài kịch.
Đối tượng phân tích có thể là toàn bộ tác phẩm hoặc một phần của tác phẩm; cần chú ý phân tích cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật; chỉ ra được tác dụng của các yếu tố hình thức nghệ thuật (xung đột, nhân vật, hành động, lời thoại, thủ pháp trào phúng…) trong việc biểu đạt nội dung (đề tài, chủ đề; ý nghĩa; tình cảm, thái độ của tác giả…).
1.2. Để viết bài nghị luận phân tích một tác phẩm hài kịch hoặc truyện cười, các em cần chú ý:
– Xác định rõ yêu cầu nghị luận (nếu là bài làm theo đề đã cho thì yêu cầu này được thể hiện ở đề bài).
– Đọc lại tác phẩm hài kịch là đối tượng phân tích.
– Xác định vấn đề cụ thể (nội dung, hình thức) mà bài viết sẽ tập trung làm sáng rõ.
– Thực hiện các bước theo quy trình viết bài văn nghị luận.
– Chú ý lựa chọn, sử dụng bằng chứng trong tác phẩm để lí giải, phân tích, đưa ra nhận xét, góp phần khẳng định giá trị của tác phẩm.
– Bài viết cần tránh việc chỉ kể lại đơn thuần nội dung hay nhận xét về giá trị nội dung, nghệ thuật một cách chung chung, thiếu thuyết phục.
2. Thực hành
Đề bài: Phân tích đoạn trích “Đổi tên cho xã” (từ vở kịch “Bệnh sĩ” của Lưu Quang Vũ).
a. Chuẩn bị
– Đọc lại đoạn trích Đổi tên cho xã, huy động những hiểu biết có được sau khi học các văn bản ở bài 4.
– Xác định các yếu tố nội dung và hình thức nghệ thuật đặc sắc của đoạn trích để tập trung làm sáng rõ khi phân tích.
b. Tìm ý và lập dàn ý
– Tìm ý cho bài viết bằng cách đặt và trả lời các câu hỏi:
+ Tình huống của đoạn trích là gì? Có những nhân vật nào?
+ Các nhân vật có đặc điểm gì, đại diện cho kiểu người nào?
+ Hành động và lời thoại của các nhân vật được khắc họa ra sao?
+ Có những chi tiết vô lí, gây cười nào thể hiện tính hài kịch của đoạn trích?
+Có những xung đột nào trong đoạn trích? Kết quả giải quyết là gì?
+ Em có nhận xét gì về giá trị nội dung, nghệ thuật của đoạn trích?
– Lập dàn ý bằng cách sắp xếp các ý đã tìm được theo bố cục ba phần:
| Mở bài | – Giới thiệu đoạn trích Đổi tên cho xã (xuất xứ, vị trí, thể loại, tác giả); nêu ấn tượng, cảm nhận chung về đoạn trích. |
| Thân bài | – Khái quát nội dung đoạn trích và nêu tình huống kịch. – Lí giải về xung đột và việc giải quyết xung đột thể hiện trong đoạn trích. + Phân tích đặc điểm nổi bật của một số nhân vật, qua đó, thấy được ý nghĩa của đoạn trích. |
| Kết bài | – Nhận xét về giá trị nội dung và nghệ thuật của đoạn trích; rút ra những bài học về nhận thức và hành động cho bản thân. |
c. Viết
– Dựa vào dàn ý để hoàn chỉnh bài viết.
* Bài viết tham khảo:
Mẫu 1:
Trong đoạn trích “Đổi tên cho xã” của tác giả Lưu Quang Vũ, chúng ta được làm quen với xã Hùng Tâm, nơi diễn ra một cuộc họp quan trọng để thông báo về những thay đổi của xã. Điều này giúp ta hiểu rõ tình huống của đoạn trích. Đoạn trích này cũng giới thiệu một số nhân vật quan trọng, trong đó ông Chủ tịch xã Toàn Nha nổi bật như một biểu tượng cho kiểu người thích sống giả dối trong xã hội.
Ông Toàn Nha là một người sống giả dối và tham vọng mù quáng. Ông ta có khao khát xây dựng và phát triển một xã khoa học để tỏ vẻ vang vọng và thể hiện vị trí của mình. Tuy nhiên, ông ta lại chỉ tìm hiểu một cách hời hợt, chưa có sự phân tích tình hình thực tế của xã mình. Ông Toàn Nha muốn phát triển kinh tế nhưng lại vứt bỏ những thứ vốn là cần thiết cho cuộc sống của người dân nơi đây. Ông nói những từ ngữ khoa học, lố bịch như “Bây giờ làm ăn mới rồi, quy mô khoa học… Đâu muốn hoạn phải mang lợn đến tận trụ sở.” Tuy nhiên, những lời ông nói chỉ là sáo rỗng và không có giá trị thực tế. Ông thường phong chức một cách tràn lan, nhưng thực tế thì ông không có khả năng thực hiện những gì ông nói.
Trong đoạn trích này, ta thấy sự không tương xứng giữa bề ngoài và bản chất của nhân vật ông Toàn Nha. Ông ta được phong làm Chủ tịch xã và có chức vụ quan trọng nhưng lại không hiểu rõ nhiệm vụ của mình. Có những nhân vật khác cũng có sự không tương xứng giữa thực chất bên trong và hình thức bên ngoài, như ông Đốp và ông Thình. Điều này khiến cho việc làm của họ trở nên lố bịch và hài hước.
Ngoài ra, ngôn ngữ của ông Toàn Nha không phù hợp với cuộc họp mang tính chất trang nghiêm. Ông ta sử dụng nhiều từ ngữ không rõ nghĩa và cách ông nói không chỉ làm cho người khác không hiểu ý của ông mà còn tạo nên tình huống hài hước.
Tuy nhiên, đoạn trích cũng thể hiện sự mâu thuẫn trong xã hội, sự tương phản giữa cái xấu và cái tốt. Ông Toàn Nha vẽ ra một tương lai đẹp cho xã nhưng thực tế lại làm cho người dân gặp nhiều khó khăn.
Mẫu 2:
Đoạn trích “Đổi tên cho xã” của Lưu Quang Vũ là một tiểu thuyết mang tính chất phê phán xã hội, nói về hiện tượng “sĩ diện” và sự ảnh hưởng xấu của nó đối với cộng đồng và xã hội. Đoạn trích này là một ví dụ minh họa rất rõ nét về những hệ quả của hiện tượng này.
Tại cuộc họp thông báo đổi tên xã Hùng Tâm và thay đổi chức vụ của một số người, chúng ta thấy nhân vật chính, ông Chủ tịch xã Toàn Nha, là một người rất tiêu biểu cho kiểu người sống giả dối trong xã hội. Ông ta mơ ước xây dựng một xã khoa học, phát triển để tỏ vẻ vang và được công nhận. Tuy nhiên, ông lại thiếu sự phân tích cụ thể và hiểu biết về tình hình thực tế của xã. Ông Nha muốn phát triển kinh tế nhưng lại vứt bỏ những yếu tố cơ bản, như việc lo lắng cho cơm áo của người dân nơi đây.
Ngôn ngữ của ông Chủ tịch Toàn Nha không phù hợp với cuộc họp trang nghiêm. Lời nói của ông thường rất cao siêu và khoa trương, nhưng thực tế lại rất phũ phàng và không mang lại giá trị thực tế. Ví dụ, ông nói: “Bây giờ làm ăn mới rồi, quy mô khoa học… Đâu muốn hoạn phải mang lợn đến tận trụ sở.” Từ ngữ khoa chương, lố bịch của ông chỉ là sáo rỗng và không thể hiện sự hiểu biết thực sự. Ông Chủ tịch xã Toàn Nha là một cái ví dụ điển hình cho những người sống giả dối trong xã hội. Ông ta mơ ước xây dựng một xã khoa học để tỏ vẻ vang và được công nhận. Tuy nhiên, ông ta chỉ tìm hiểu một cách hời hợt và thiếu sự phân tích cụ thể về tình hình thực tế của xã. Ông Nha muốn phát triển kinh tế nhưng lại vứt bỏ những yếu tố cơ bản cần cho cuộc sống của người dân. Lời nói của ông thường rất cao siêu và khoa trương nhưng thực tế lại rất phũ phàng và không mang lại giá trị thực tế. Ngôn ngữ của ông không phù hợp với cuộc họp trang nghiêm, thường có nhiều từ ngữ không rõ nghĩa và khiến người nghe cảm thấy lố bịch.
Sự không tương xứng giữa hình thức và thực chất, suy nghĩ và hành động của ông Chủ tịch Toàn Nha tạo nên tình huống hài hước và trớ trêu. Ví dụ, ông Đốp, một người không được xem trọng, lại được phong làm Chủ nhiệm Trung tâm Triệt sản gia súc xã Hùng Tâm. Ông Thình, người làm công việc phụ trong xã, lại được phong làm Chủ nhiệm Trung tâm Công nghệ. Điều này làm cho việc làm của họ trở nên trái ngược với hiểu biết và năng lực thực tế.
Cuối cùng, đoạn trích “Đổi tên cho xã” phản ánh một cách hài hước và lố bịch tác hại của hiện tượng “sĩ diện” trong xã hội, qua việc tạo ra sự không tương xứng giữa hình thức và thực chất, suy nghĩ và hành động của nhân vật. Tác phẩm này cũng nhấn mạnh về sự tương phản giữa cái xấu và cái tốt, giữa áo tưởng và thực tế, và tạo ra những tình huống trớ trêu và gây tiếng cười trào phúng.
d. Kiểm tra và chỉnh sửa
Tham khảo các yêu cầu đã nêu ở Bài 6, phần Viết, mục d 9 (trang 28) và đối chiếu với dàn ý bài văn đã làm ở bài này.
2.2. Rèn luyện kĩ năng nêu lí lẽ và bằng chứng trong phân tích tác phẩm văn học
Bài tập: Chỉ ra luận điểm, lí lẽ, bằng chứng và cách phân tích bằng chứng được sử dụng trong đoạn văn sau:
“Nhân vật để lại ấn tượng nổi bật trong đoạn trích kịch Đổi tên cho xã là ông Nha – chủ tịch xã, một điển hình cho kiểu người háo danh, sĩ diện. Là con người, ai cũng có những mong muốn, kì vọng nhưng nếu những mong muốn không xuất phát từ thực tế sẽ chỉ là ảo tưởng, cố theo đuổi bằng được ảo tưởng đó và tìm cách huyễn hoặc mình thì chẳng khác nào lừa người, lừa mình. Chỉ vì thay đổi cái tên của xã (theo ý chủ quan, cá nhân) mà ông chủ tịch xã tuyên bố rằng “lịch sử xã ta mở sang một trang mới”, “chấm dứt cái tên … nôm na của một quá khứ tối tăm, nghèo khổ”. Chính những lời nói đại ngôn, sáo rỗng đã cho thấy ông chủ tịch xã là người nóng vội, thiếu hiểu biết, kiểu “ếch ngồi đáy giếng”. Ông khao khát thay đổi hoàn cảnh nhưng lại không có phương pháp đúng. Làm gì có chuyện chỉ cần đặt lại cho xã cái tên mới thật kêu là mọi việc sẽ thay đổi theo chiều hướng tốt đẹp như một giấc mơ!”
Trả lời:
| Luận điểm | – Nhân vật để lại ấn tượng nổi bật trong đoạn trích kịch Đổi tên cho xã là ông Nha – chủ tịch xã, một điển hình cho kiểu người háo danh, sĩ diện. |
| Lí lẽ | – Là con người, ai cũng có những mong muốn, kì vọng nhưng nếu những mong muốn không xuất phát từ thực tế sẽ chỉ là ảo tưởng, cố theo đuổi bằng được ảo tưởng đó và tìm cách huyễn hoặc mình thì chẳng khác nào lừa người, lừa mình. – Ông khao khát thay đổi hoàn cảnh nhưng lại không có phương pháp đúng. Làm gì có chuyện chỉ cần đặt lại cho xã cái tên mới thật kêu là mọi việc sẽ thay đổi theo chiều hướng tốt đẹp như một giấc mơ! |
| Bằng chứng | – Đưa ra việc ông chủ tịch xã dù thiếu hiểu biết nhưng nóng vội tuyên bố rằng “lịch sử xã ta mở sang một trang mới”, “chấm dứt cái tên … nôm na của một quá khứ tối tăm, nghèo khổ” |
