Đọc hiểu văn bản:
Đập đá ở Côn Lôn
(Phan Châu Trinh)
I. Đọc – hiểu chú thích:
1. Tác giả:
– Phan Châu Trinh (1872-1926), tự Tử Cán, hiệu Tây Hồ, biệt hiệu Hi Mã, quê phủ Tam Kì (nay là huyện Phú Ninh) – Quảng Nam. Ông là nhà yêu nước và cách mạng lớn của Việt Nam đầu thế kỉ XX.
– Phan Châu trinh nổi tiếng với áng văn chính luận đầy tính hùng biện, có lập luận đanh thép, sáng tác cả thơ…tất cả đều thấm nhuần tư tưởng yêu nước.
2. Tác phẩm:
– Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ được sáng tác vào thời gian Phan Châu Trinh bị bắt giam tại nhà tù ở Côn Đảo
– Bố cục:
+ Tư thế ngạo nghễ của người tù khi ở Côn Lôn (Câu 1,2)
+ Sức mạnh phi thường của người chí sĩ yêu nước (Câu 3,4)
+ Chí khí vững bền vượt qua gian khó (Câu 5,6)
+ Tinh thần lạc quan, dũng khí hiên ngang sắt đá (Câu 7,8)
– Nội dung: Bài thơ giúp ta cảm nhận một hình tượng đẹp, một khí thế ngang tàng, vẻ đẹp lẫm liệt, ý chí sắt thép, tinh thần kiên trung và nghị lực của người anh hùng trong cảnh tù đày, dù gặp phải tình cảnh gian nguy nhưng vẫn không hề ờn lòng đổi chí.
II. Đọc – hiểu văn bản:
1. Hình ảnh hiên ngang khí phách của người chiến sĩ cách mạng (4 câu thơ đầu):
– Tư thế: Làm trai đứng giữa đất Côn Luân: thế lồng lộng giữa càn khôn nhật nguyệt, vượt ra khỏi sự tù hãm của hoàn cảnh → Đằng sau hai chữ “làm trai” là quan niệm nhân sinh mang tính truyền thống của nho giáo.
– “Xách búa đánh tan năm bảy đống / Ra tay đập bể mấy trăm hòn”: Công việc đập đá được thể hiện bằng nghệ thuật khoa trương
+ “Lở núi non”, “năm bảy đồng”, “mấy trăm hòn” và các hành động “xách búa”, “đập bể” : điểm xuất phát để làm xuất hiện lớp nghĩa biểu trưng.
+ Người đập đá xuất hiện trong khí thế lẫy lừng, kết quả thì phi thường
⇒ Giọng điệu hùng tráng, bút pháp khoa trương, động từ mạnh, miêu tả- biểu cảm ⇒ Con không nhỏ bé mà người lại mang tầm vóc vũ trụ, ngạo nghễ phi thường.
2. Ý chí sắt thép, tinh thần kiên trung và nghị lực của người anh hùng trong cảnh tù đày (4 câu thơ sau):
– Hai câu 5, 6: giọng tự bạch: Dưới con mắt của tác giả thì “tháng ngày”, “mưa nắng” không làm nhụt chí mà ngược lại tôi luyện cho họ sành sỏi, dày dạn kinh nghiệm, “bền gan” với lí tưởng → Nghệ thuật đối: Những thử thách gian nan với sức chịu đựng dẻo dai, bền bỉ của con người , thể hiện rất rõ nội lực tinh thần của người chiến sĩ.
– Hai câu kết lại trở về giọng khẩu khí ngang tàng: Mượn hình ảnh huyền thoại Nữ Oa vá trời, nhà thơ nói đến chí lớn của người cách mạng.
– Đối với nhà thơ, chuyện ở tù, chuyện “lỡ bước” cũng chỉ là chuyện “con con”
⇒ Câu cảm thán, nghệ thuật đối → Con người bản lĩnh, coi thường tù đày gian khổ, tin tưởng mãnh liệt vào sự nghiệp yêu nước của mình.
III. Tổng kết:
1. Nội dung:
– Đập đá ở Côn Lôn của Phan Châu Trinh kể về việc đập đá – công việc khổ sai người tù phải làm – làm nổi bật lên tinh thần quật cường, ngang tàng của chí sĩ lúc buổi lâm nguy. Đây là nơi thực dân Pháp dùng để đày đọa, giam hãm những người yêu nước của ta.
2. nghệ thuật:
– Bài thơ sử dung bút pháp lãng mạn, hình ảnh thơ phóng đại và khoa trương. Giọng thơ hào hùng lẫm liệt giàu sức biểu cảm.
Trả lời câu hỏi SGK:
Trả lời câu 1 (trang 150 sgk ): Em hình dung công việc đập đá của người tù ở Côn Đảo là một việc như thế nào?
Trả lời:
– Không gian: Côn Đảo là nơi khắc nghiệt, địa ngục trần gian
– Điều kiện làm việc: người tù khổ sai bị bóc lột, đàn áp
– Tính chất công việc: Việc đập đá là công việc đày ải sức khỏe, tinh thần của người tù.
– Tư thế của người tù: đứng giữa đất Côn Lôn với tư thế ngạo nghễ, lẫm liệt – tư thế của đấng anh hào.
Trả lời câu 2 (trang 150 sgk): Bốn câu thơ đầu có hai lớp nghĩa. Hai lớp nghĩa đó là gì? Phân tích giá trị nghệ thuật của những câu thơ đó. Nhận xét khẩu khí của tác giả.
Trả lời:
– Bốn câu thơ đầu có hai lớp nghĩa: nghĩa thực và nghĩa tượng trưng
+ Nghĩa thực: Công việc đập đá khổ cực, gian khó, đó là cách thực dân Pháp đày ải, hành hạ người tù cách mạng
+ Nghĩa tượng trưng: Nổi bật lên tư thế hiên ngang, tinh thần ngang tàng của chí sĩ yêu nước trước những khó khăn, gian khổ.
– Giá trị nghệ thuật của hình ảnh mang hai lớp nghĩa:
+ Sử dụng liên tiếp các động từ, tính từ mạnh nhằm khẳng định lòng kiêu hãnh của người có chí lớn, muốn hành động để giúp nước, cứu đời.
+ Giọng thơ đanh thép, hùng hồn thể hiện tư chất hiên ngang lẫm liệt, không chịu khuất phục
– Khẩu khí của tác giả: ngang tàng, hiên ngang.
Trả lời câu 3 (trang 150 sgk): Bốn câu thơ cuối bộc lộ trực tiếp những cảm xúc, suy nghĩ của tác giả. Em hãy tìm hiểu ý nghĩa những câu thơ này và cách thức biểu hiện cảm xúc của tác giả.
Trả lời:
– Tác giả thể hiện ý chí, vẻ đẹp tinh thần của người chiến sĩ cách mạng: khẩu khí ngang tàng, tinh thần sắt đá không khuất phục.
– Xây dựng tương quan đối lập- cách thức tác giả thể hiện cảm xúc:
+ Đối lập giữa thử thách gian khổ với sự bền chí, tinh thần kiên cường, sẵn sàng đối mặt với thử thách (tháng ngày, mưa nắng >< thân sành sỏi, dạ sắt son) + Đối lập chí lớn mưu đồ sự nghiệp với lúc sa cơ lỡ bước ( mưa nắng >< bền dạ sắt son)
– Bốn câu thơ cuối thể hiện khí chất hiên ngang, trung kiên không sờn lòng đổi chí trước vận mệnh của đất nước, dân tộc.
Luyện tập:
Trả lời câu 2 (trang 150 sgk): Qua cả hai bài thơ Vào nhà ngục ở Quảng Đông cảm tác và Đập đá ở Côn Lôn, em hãy trình bày những cảm nhận của mình về vẻ đẹp hảo hùng, lãng mạn của hình tượng nhà nho yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX.
Trả lời:
– Hình tượng nhà nho yêu nước và cách mạng đầu thế kỉ XX trong hai bài thơ:
+ Có khẩu khí anh hùng, tinh thần ngang tàng của bậc chí sĩ khi sa cơ. Lời thơ thể hiện chí nam nhi mưu đồ nghiệp lớn.
+ Khí phách hào hùng, kiên trung, coi thường hiểm nguy của những người mang chí hướng lớn và sứ mệnh vẻ vang.
Tham khảo:
Cảm nhận bài thơ Đập đá ở Côn Lôn của Phan Châu Trinh
Đập đá ở Côn Lôn được viết trong hoàn cảnh Phan Châu Trinh bị bắt giam, lưu đày ngoài Côn Đảo với công việc đập đá khổ sai. Nhưng ngay từ những câu thơ đầu đã thể hiện được tinh thần sắt đá, tư thế sừng sững, lớn lao, nổi bật giữa đất trời của người chí sĩ cách mạng:
“Làm trai đứng giữa đất Côn Lôn
Lừng lẫy làm cho lở núi non
Xách búa đánh tan năm bảy đống
Ra tay đập bể mấy trăm hòn”
Hai câu thơ đầu đã thể hiện chí nam nhi của các bậc trượng phu thời xưa. Văn học dân gian đã từng khẳng định, làm trai thì phải:
“Làm trai cho đáng nên trai,
Xuống đông đông tĩnh, lên đoài đoài yên”
Sống cùng thời với Phan Châu Trinh, Phan Bội Châu cũng có quan điểm tương tự: “Sinh vi nam tử yếu hi kì”. Đó cũng là quan niệm sống của các bậc chí sĩ đương thời. Trong câu thơ của Phan Châu Trinh chí làm trai thật lớn lao, mạnh mẽ. Nhân vật trữ tình hiện lên trong tư thế làm chủ, hiên ngang, đầu đội trời, chân đạp đất, vô cùng anh dũng, kiêu hùng. Đây cũng là nét mới trong cách thể hiện chí làm trai của ông. Giữa non nước, đất trời Côn Lôn, con người được đặt vào vị trí trung tâm với sức mạnh “làm cho lở núi non”. Từ “lừng lẫy” được đảo lên đầu câu nhấn mạnh hơn nữa sức mạnh phi thường của nhân vật trữ tình.
Để làm rõ sức mạnh phi thường của kẻ làm trai, hai câu thơ tiếp theo miêu tả trực tiếp sức mạnh đó: “Xách búa đánh tan năm bảy đống/ Ra tay đập bể mấy trăm hòn”. Tác giả sử dụng hàng loạt các động từ mạnh: “xách búa, ra tay, đập bể” cho thấy sức mạnh thần kì của con người. Sử dụng số từ “năm, bảy, mấy trăm” có tính chất ước lệ càng khẳng định hơn nữa vẻ đẹp sức mạnh của con người. Hai câu thơ dùng nhiều thanh trắc với nhịp điệu mạnh mẽ như chính những hành động trong thực tế công việc của tác giả. Đây đồng thời cũng là hình ảnh thực tế của công việc đập đá mà người tù khổ sai phải làm. Tuy nhiên, câu thơ không dừng lại là tái hiện công việc mà nó còn mang ý nghĩa tượng trưng cho sức mạnh của kẻ làm trai – gây ấn tượng mạnh về tầm vóc của đấng nam nhi.
Những câu thơ cuối thể hiện những suy ngẫm, chiêm nghiệm của nhân vật trữ tình:
“Tháng ngày bao quản thân sành sỏi,
Mưa nắng càng bền dạ sắt son
Những kẻ vá trời khi lỡ bước
Gian nan chi kể việc con con”
Bốn câu thơ cuối tạo tương quan đối lập giữa hoàn cảnh thực tế với ý chí kiên cường, dẻo dai của người chiến sĩ. Hai câu thực có sự đối lập giữa “tháng ngày”, “mưa nắng” với “thân sành sỏi”, “dạ sắt son” – sự đối lập giữa gian khổ với sức chịu đựng dẻo dai và ý chí bền bỉ phi thường của người chiến sĩ. Hai câu thơ cuối thật đẹp đẽ. Đây không còn là công việc khổ sai mà trở thành trọng trách lớn lao “vá trời”. Ông tự nhận trách nhiệm to lớn, cứu nước cứu dân, bởi vậy những gian nan vất vả này chỉ là thử thách nhỏ bé, tầm thường không đáng quan tâm. Câu thơ đã hoàn chỉnh bức tranh chân dung tinh thần của người chiến sĩ. Bài thơ kết hợp hài hòa giữa giọng điệu hào hùng và bút pháp lãng mạn, người chí sĩ cách mạng được xây dựng bằng bút pháp khoa trương, phóng đại và thủ pháp đối lập. Thể thơ thất ngôn bát cú phù hợp với nội dung tư tưởng và cảm hứng chủ đạo của bài.
Tác phẩm đã cho thấy ý chí kiên trung, nghị lực phi thường của người chí sĩ cách mạng trong hoàn cảnh khổ sai, tù đày vẫn vững lòng với sự nghiệp cứu nước của mình. Bài thơ còn có ý nghĩa nêu gương và động viên to lớn đối với thế hệ cách mạng sau này.
Cảm nhận ý nghĩa bài thơ Đập đá ở Côn Lôn của Phan Chu Trinh
