Cốt truyện và nhân vật trong truyền thuyết.
1. Cốt truyện truyền thuyết.
Nếu thần thoại, cốt truyện chỉ xoay quanh một nhân vật thì cốt truyện truyền thuyết lại xoay quanh nhiều nhân vật, thậm chí có truyện có hai hệ thống nhân vật đối lập nhau như truyện An Dương Vương: Một bên là An Dương Vương, Mỵ Châu, thần Kim Quy; một bên là Triệu Đà, Trọng Thủy, con tinh Gà Trắng. Như vậy cốt truyện của truyền thuyết phức tạp, đa dạng hơn thần thoại.
Cốt truyện truyền thuyết thường theo ba đoạn đời nhân vật chính. Theo Lê Trường Phát, cốt truyện truyền thuyết xây dựng theo 3 giai đoạn của cuộc đời nhân vật.
Đoạn đời thứ nhất kể về hoàn cảnh và thân thế của nhân vật chính bao gồm một số môtip. Môtip sự thụ thai kỳ lạ của mẹ người anh hùng do quan hệ bí ẩn, bất thường với một hiện tượng, một sự vật nào đó. Môtip về tướng lạ có từ khi lọt lòng như gan bàn chân có ba sợi lông trắng, có nốt ruồi đỏ trong vành tai, trên trán có ba đường chỉ ngang, tay dài quá gối,… Môtip về sự biểu hiện khác thường, hơn người khi còn trẻ như: nâng cối đá lên cao, tay không giét cọp dữ, nhảy cao và xa khác thường, có phép lạ, không nói không cười, có chí lớn… Môtip về hoàn cảnh xã hội: loạn lạc liên miên, giặc ngoại xâm sắp xâm lược hoặc đang thống trị hà khắc, triều đình mục nát, dân chúng lầm than… Môtip xuất thân của nhân vật chính hoặc là con nhà nghèo đã qua thử thách cuộc đời hoặc là con nhà nòi có truyền thống thượng võ, yêu nước thương nòi, gia đình mang mối thù với giặc ngoại xâm…
Đoạn đời thứ hai là quá trình hoạt động của nhân vật chính. Phần này kể lại hành động, chiến công, kì tích của nhân vật chính với nhiều tình huống thăng trầm, gian nguy, thất bại rồi thành công.
Đoạn đời thứ ba là sự kết thúc của nhân vật chính. Có nhiều môtip về giai đoạn này như môtip về sự hoá thân, thăng hoa của nhân vật (Dóng bay lên trời, người anh hùng bị chém đầu nhưng tay vẫn giữ đầu rồi phi đến chỗ đất thiêng mới hoá, hai Bà có hai đám mây ngũ sắc cuộn lên trơi); môtip về sự hiển linh, hiển thánh giúp con cháu làm ăn và đánh giặc; môtip về sự vinh phong, gia phong tên hiệu của các triều đại sau cho người anh hùng; môtip về nghi lễ thờ cúng liên quan đến tôn vinh, nhớ ơn người anh hùng (Thi pháp Văn học dân gian).
Kết cấu truyền thuyết có hai loại: loại cốt truyện đơn và loại cốt truyện xâu chuỗi. Những chuỗi truyện về Lê Lợi tập trung nói về người anh hùng Lê Lợi. Các chuỗi truyện về Hùng Vương, về An Dương Vương cũng có kết cấu như vậy. Với kiểu kết cấu này thì nhân vật lịch sử là nhân vật trung tâm, còn các nhân vật khác là nhân vật phụ. Đối với chuỗi truyền thuyết về Hùng Vương thì vai trò xuất hiện của nhân vật Hùng Vương tương đối mờ nhạt trong các truyện đơn lẻ nhưng các truyện tập hợp lại, chúng ta sẽ thấy vai trò của Hùng Vương càng rõ hơn. Đối với loại chuỗi truyện về Hùng Vương thì Hùng Vương là nhân vật trung tâm còn trong từng truyện thì Hùng Vương chỉ là nhân vật phụ mà nhân vật chính lại là nhân vật được chú ý của truyện đó. Ví dụ truyện Sơn Tinh Thuỷ Tinh thì hai nhân vật này là nhân vật chính còn nhân vật Hùng Vương vẫn là nhân vật phụ.
2. Nhân vật truyền thuyết.
Nhân vật chính của truyền thuyết chủ yếu là người và một số nhân vật là bán thần. Ngoài nhân vật chính còn có những nhân vật phụ. Nhân vật phụ rất đa dạng, có nhân vật là người, nhân vật là thần.
– Về nhân vật khởi nguyên và anh hùng văn hoá. Đây là bộ phận truyền thuyết về nguồn gốc các thị tộc, bộ lạc, gia tộc, các làng xã, các thuỷ tổ các nghề và làng nghề thủ công truyền thống. Truyền thuyết về thị tộc, bộ lạc, gia tộc thường là loại nhân vật khởi nguyên. Đặc điểm loại nhân vật này là nhân vật là bán thần trong truyền thuyết “Lạc Long Quân và Âu Cơ”, “Sơn Tinh thủy Tinh”, đây là hai nhân vật không rõ hình hài, tính cách thì người nhưng hành động, hình dáng thì thần. Đây là nhân vật mang ảnh hưởng kiểu nhân vật thần thoại. Nhân vật trong thần thoại sử thi được kết cấu trong hệ thống các môtíp:
- Môtíp hồng thủy: mưa, lụt – Đôi trai gái sống sót sinh đẻ (Đẻ đất đẻ nước), Lũ lụt ( Nam + Nữ ( Các dân tộc (Quả bầu mẹ).
- Môtíp người khổng lồ kiến tạo: Cây – người – trời đất hoặc cây – Người – khổng lồ – chim – trứng ( nhiều người (Đẻ đất đẻ nước), hay Quả bầu ( Cục thịt giống quả bầu ( Cục thịt với các dạng của nó (Quả bầu mẹ).
- Môtíp cây vũ trụ: Sự xuất hiện ( Sự chết ( Sự phục hồi (Đẻ đất đẻ nước). Đây là môtíp thuộc bộ phận truyền thuyết suy nguyên về nguồn gốc loài người và bộ lạc.
Lớp truyền thuyết suy nguyên về nguồn gốc con người và các tộc người. Đó là Tô Tem Giáo và Bái Vật Giáo. Người Việt, vật tổ là con rồng (Long), con Nêga của người Khơme, con NaGaRy của người Chăm, con Ngược của người Thái… Đây là hình thức sơ khai của tôn giáo nguyên thủy về thần và vật linh, vật tổ. Nhân bản người rồi thần thánh hóa con người là con đường nghệ thuật của truyền thuyết suy nguyên. Việc nhân bản con người thể hiện trong việc Chim đẻ ra trứng – trứng nở ra người trong thần thoại “Mo Đẻ đất đẻ nước” của dân tộc Mường. Hay là hiện tượng quả bầu sinh ra người của dân tộc Thái. Việc nhân bản hóa từ vật sinh ra người bắt nguồn từ thần thoại suy nguyên, quan niệm con người có nguồn gốc từ động vật, thực vật…
Bước cuối cùng, thần thánh hóa con người là bước nhân vật thần thoại mang màu sắc truyền thuyết và sử thi. Sử thi thần thoại là sự kết hợp hai thể loại: Thần thoại suy nguyên và truyền thuyết suy nguyên. Nhân vật anh hùng văn hoá gắn liền với bộ phận truyền thuyết suy nguyên về nguồn gốc dân tộc, bộ lạc. Meletinsky chỉ ra rằng “Việc diệt trừ quái vật, yêu ma, việc tạo ra con người và dạy nghề và nghệ thuật cho họ, tạo ra các phong tục, trật tự các sông ngòi, biển cả, tạo ra khí hậu, v.v…đã thuộc vào số những hoạt động quan trọng nhất của anh hùng văn hoá. Bằng cách đó, các huyền thoại tương ứng trước hết sẽ kể về sự xuất hiện của những cái trước đây chưa hề có hoặc vượt quá khả năng của của con người, thứ đến nhấn mạnh vào sự điều chỉnh môi trường tự nhiên (nước cường, và nước ròng, mùa đông và mùa hè) và xã hội, tập trung vào các nghi thức cần để liên tục duy trì trật tự đã được thiết lập. Như vậy là tính hiệu chỉnh này gắn bó một cách đặc biệt với hoạt động của các anh hùng văn hoá”, (Thi pháp của huyền thoại).
Trong bộ phận truyền thuyết suy nguyên của người việt có nhân vật Lạc Long Quân là dạng nhân vật anh hùng văn hoá. Đây là nhân vật khai sáng, là thuỷ tổ của người Việt, có công diệt Hồ tinh, Mộc tinh, Ngư tinh, dạy dân làm ăn. Khi bàn về môtíp huyền thoại, Meletinsky cho rằng: “Trong các huyền thoại tôtem thì giống nửa người nửa chim thường xuất hiện với tư cách là tổ tiên bộ tộc”. Truyện truyền thuyết “Lạc Long Quân và Âu Cơ” thì nhân vật Âu cơ là một dạng nhân vật như thế. Âu Cơ là một giốmg chim lớn kết hợp với Lạc Long Quân là giống Rồng đẻ ra bọc trăm trứng đẻ ra trăm con, nguồn gốc của các dân tộc Việt.
Trong sử thi thần thoại Mo đẻ đất đẻ nước của người Mường thì cũng nói đến chuyện đẻ ra trứng Tiếng nở ra người. Cũng theo Meletinsky thì “Trong hàng loạt các huyền thoại cổ xưa (vùng Thái Bình Dương, Indonesia, truyện của người da Đỏ châu Mỹ, một phần truyện của Ấn Độ, Trung Quốc) thì tổ tiên loài người xuất hiện từ trứng, còn trong những huyền thoại muộn hơn về sau thì chính Đấng tạo hoá, Mặt trời…Brakhma trong thần thoại Ấn Độ, thần Eros trong huyền thoại Hy Lạp, thần Bàn Cổ trong huyền thoại Trung Quốc…”, (Thi pháp huyền thoại). Loại truyền thuyết về địa danh cũng gắn với công tích của nhân vật có công tích khai khẩn vùng đất nên nó cũng là loại nhân vật anh hùng văn hoá hay anh hùnh lịch sử như trường hợp truyền thuyết về Sự tích Hồ hoàn kiếm gắn với nhân vật Lê Lợi.
– Nhân vật anh hùng lịch sử: Nhân vật là con người như Hùng Vương, Thánh Gióng, An Dương Vương, Bà Trưng, Bà Triệu, Lê Lợi…Trong số nhân vật là con người, chỉ có Thánh Gióng mang đậm màu sắc huyền thoại, còn lại các nhân vật khác đều là nhân vật có thật trong lịch sử. Nhân vật huyền thoại Thánh Gióng mang trong mình sức mạnh thần linh, còn nhân vật lịch sử bản thân không mang sức mạnh thần linh nhưng được thần linh trợ giúp như An Dương Vương, Lê Lợi…
Như vậy, con đường của nhân vật chính đi từ nhân vật bán thần đến nhân vật huyền thoại rồi cuối cùng là nhân vật lịch sử. Nếu xem Hùng Vương và An Dương Vương là nhân vật chính thì các nhân vật khác là nhân vật phụ nhưng xem Hùng Vương, An Dương Vương là nhân vật trung tâm mà các truyện xung quanh có ý nghĩa độc lập tương đối của nó thì các nhân vật Sơn Tinh, Thủy Tinh, Mai An Tiêm, Lang Liêu, Mỵ Châu Trọng Thủy là nhân vật chính. Bên cạnh nhân vật thần, bán thần và nhân vật là con người thì còn có các loại vật thần như Ngựa sắt phun lửa, Gươm thần, Nỏ thần…Tất cả nhân vật thần và vật thần đều được dựng lên để giúp đỡ nhân vật chính. Khác với thần thoại đa số mỗi truyện là một nhân vật duy nhất thì truyền thuyết ngoài nhân vật chính còn có các nhân vật phụ.
Meletinsky nhận xét về đặc điểm của nhân vật huyền thoại Trung Hoa mà cũng đúng với huyền thoại Việt Nam là: “Xu hướng lịch sử hoá, đã sử hoá, là việc xem các nhân vật huyền thoại như các nhà cầm quyền của lịch sử thời cổ đại cũng như sự hiện hữu trong các huyền thoại các bình diện thực tại sinh hoạt và lịch sử thời kì muộn hơn: các tể tướng, quan lại, các mưu kế trong triều đình, hoạt động ngoại giao, các đặc điểm sinh hoạt gia đình.v.v… Ở đó còn lưu giữ các thuộc tính ma quái cho đến các thuộc tính hình động vật, những sự biến hoá siêu thường…”, (Thi pháp của huyền thoại). Các nhân vật Hùng Vương, An Dương Vương, Triệu Đà, Lê Lợi…đều mang những đặc điểm nói trên.
Hai biện pháp song hành trong việc xây dựng nhân vật truyền thuyết là thần thánh hóa các hiện tượng tự nhiên và thần thánh hóa các hoạt động của con người. Thần thánh hóa các hiện tượng tự nhiên trong việc xây dựng nhân vật phụ như thần Kim Quy trong truyền thuyết An Dương Vương (Sự tích Loa Thành), vật thần như Ngựa sắt trong truyền thuyết “Thánh Gióng”…Nhưng biện pháp chủ yếu, phổ biến trong truyền thuyết vẫn là thần thánh hóa các hoạt động con người. Có hai cách xây dựng nhân vật chính: Thần thánh hóa bản thân nhân vật như Lạc Long Quân, Âu Cơ, Sơn Tinh Thủy Tinh, Thánh Gióng. Thánh Gióng là nhân vật đặc biệt, nhân vật trung gian quá độ của kiểu nhân vật bán thần và nhân vật người. Việc sinh nở, ăn uống, hoạt động là con người nhưng sự lớn nhanh như thổi, sức mạnh phi thường của Gióng là biểu hiện của thần thánh. Ở đây có sử dụng biện pháp tổng hợp và khái quát sức mạnh của cộng đồng theo kiểu nhân vật sử thi anh hùng.
Cách thứ hai là thần thánh hóa nhân vật bằng cách bao quanh nhân vật chính những yếu tố hoang đường, kỳ diệu. An Dương Vương, Lê Lợi không có yếu tố của thần thánh nhưng được các lực lượng thần thánh giúp đỡ như thần Kim quy, Long Quân…Đây là xu hướng chủ đạo trong truyền thuyết. Nhân vật xây dựng theo cách này có nhân tính, nhân cách rõ hơn loại nhân vật được xây dựng theo cách thứ nhất. Phần lớn, nhân vật truyền thuyết được xây dựng theo một chu trình, kết cấu theo công thức sau: Lai lịch (bao gồm sinh đẻ thần kỳ và hình dáng dị thường > Tài đức và sự nghiệp > Cái chết thần kỳ. Nếu có thần tích thì có hiển linh: âm phù > gia phong, sắc phong của triều đình phong kiến.
Các nhân vật lịch sử được truyền thuyết xây dựng vào thời kỳ sau thời đại Hùng Vương, dù là có nhiều công trạng nhưng gần với nhân dân và cuộc sống đời thường hơn các nhân vật anh hùng lịch sử từ Hùng Vương trở về trước. Công trạng của họ là một phần của nhân dân, được nhân dân bảo vệ, chở che. Điển hình là truyền thuyết về người anh hùng Lê Lợi. Phần lớn các câu chuyện xung quanh Lê Lợi đều kể về những lần Lê Lợi bị giặc vây đuổi và được dân cứu thoát. Những người làm chức năng cứu tinh ấy là những con người bình thường chứ không phải là thần thánh. Có lần là một người nông dân đang làm ruộng, có lần là một bà lão bán nước ở quán bên đường, có khi chỉ là tử thi một cô gái bị giặc hãm hiếp đến chết. Truyền thuyết không ngại để cho người dân thường quát mắng người anh hùng cầm đầu cuộc khởi nghĩa, cũng chẳng e dè để đấng nam nhi anh hào như Lê Lợi núp dưới chân bà hàng nước. Rõ ràng, nhân vật Lê Lợi được đặt giữa lòng dân và mối quan hệ cá nhân – tập thể quần chúng rộng lớn được truyền thuyết dùng để lý giải thành công của người anh hùng. (Thi pháp văn học dân gian – Lê Trường Phát).
Những yếu tố chân thực lịch sử đã được đưa vào để xây dựng nhân vật anh hùng, điều này khác xa với cách xây dựng nhân vật lịch sử của bộ phận truyền thuyết trước đó. Lê Trường Phát phát hiện thêm một đặc điểm nữa thuộc thi pháp nhân vật của truyền thuyết lịch sử cần lưu ý là: nhân vật không chỉ sống trong lời kể mà còn sống trong nghi lễ thờ cúng với những nghi thức, tập tục sinh động và tập quán lâu đời của các địa phương. Trong cuộc đời mìn, hành động của nhân vật lịch sử trải qua nhiều địa phương. Hoạt động của họ để lại những dấu tích khác nhau. Chính từ những dấu tích ấy mà nảy sinh hàng loạt truyền thuyết địa danh gắn liền với tên tuổi và hoạt động của nhân vật. Mỗi địa phương mà nhân vật lịch sử đi qua và để lại dấu tích xuất hiện những hình thức tế lễ với những qui định riêng về nghi thức, tập tục của địa phương. Thế là đã hình thành nên một hợp thể hết sức độc đáo bao gồm truyền thuyết lịch sử về nhân vật và các hình thức sinh hoạt văn hoá dân gian, trong đó truyền thuyết đóng vai trò làm lời minh giải cho các hình thức sinh hoạt văn hoá, ngược lại, các hình thức sinh hoạt văn hoá là minh chứng cho tính chất thực tại của truyền thuyết dân gian. Có thể nói, cùng với cái hợp thể mà phần lời kể (truyền thuyết lịch sử) đóng vai trò quan trọng làm cho mọi hình thức sinh hoạt văn hoá trở nên sáng tỏ và nhân vật lịch sử nhờ đó mà trở nên bất tử, luôn có mặt trong sự nghiệp của các thế hệ con cháu muôn đời sau. (Thi pháp văn học dân gian).
