Phân tích “Bài ca ngắn đi trên bãi cát” của Cao Bá Quát.
I. Tìm hiểu chung:
1. Tác giả Cao Bá Quát.
Cao Bá Quát ( 1809-1855 ), Tự là Chu Thần, hiệu là Cúc Đường. Ông là người có tài cao, nổi tiếng văn hay chữ tốt, và có uy tín lớn trong giới trí thức đương thời, ông được tôn vinh là “Thánh Quát”. Ông còn là người có nhân cách cứng cõi, tâm hồn phóng khoáng, ôm ấp hoài bão lớn. Cao Bá Quát là một nhà thơ nổi danh thế kỉ XIX. Ông là người văn võ song toàn nhưng lận đận trong đường khoa cử.
Ông để lại số lượng tác phẩm rất lớn, gần một nghìn bốn trăm bài thơ và hơn hai chục bài thơ văn xuôi. Thơ ông phê phán mạnh mẽ chế độ phong kiến trì trệ, chứa đựng nhiều tư tường khai sáng có tính chất tự phát, phản ánh nhu cầu đổi mới của xã hội Việt Nam cuối thế kỳ XIX.
Thơ ca Cao bá Quát phong phú trong nội dung cảm hứng: tình cảm thiết tha gắn bó với quê hương xứ sở, với người thân, sự đồng cảm nhân ái với những con người lao khổ; niềm tự hào với quá khứ lịch sử dân tộc và có thái độ phê phán mạnh mẽ đối với triều chính đương thời.
2. Bài thơ “Bài ca ngắn đi trên bãi cát”.
Cao Bá Quát đỗ cử nhân vào năm 1831 tại trường thi Hà Nội. Sau đó, ông nhiều lần vào kinh đô Huế thi Hội nhưng không đỗ. “Bài ca ngắn đi trên bãi cát” có thể được hình thành trong những lần ông đi thi Hội, qua các tỉnh miền Trung đầy cát trắng như Quảng Bình, Quăng Trị.
Cao Bá Quát là một nhà thơ rất có bản lĩnh. Từ những tác phẩm đầu tiên đã thấy lòng tin của nhà thơ vào ý chí và tài năng của mình. Ông sống nghèo, nhưng khinh bỉ những kẻ khom lưng uốn gối để được giàu sang, và tin rằng mình có thể tự thay đổi đời mình. Ông là người có tài năng, nhân cách cứng cỏi, khí phách hiên ngang, có tư tưởng tự do, ôm ấp hoài bão lớn, mong muốn sống có ích cho đời.
Bài thơ biểu lộ sự chán ghét của nhà thơ đối với con đường danh lợi tầm thường và niềm khao khát đổi mới cuộc sống trong hoàn cảnh xã hội nhà Nguyễn bảo thủ, trì trệ. Bài thơ còn thể hiện niềm u uất và tuyệt vọng của ông trên bước đường đời vạn khổ khi mà mọi hi vọng trước mắt ông đều tan biến, cuộc đời trở nên bế tắc cùng cực.
II. Phân tích tác phẩm.
1. Hình ảnh đường đời (4 câu thơ đầu):
Bãi cát lại bãi cát dài,
Đi một bước như lùi một bước.
Mặt trời đã lặn, chưa dừng được,
Lữ khách trên đường nước mắt rơi
– Cao bá Quát xây dựng nhiều hình ảnh có ý nghĩa biểu tượng sâu sắc ngay ở tiêu đề bài thơ. Hình ảnh “bãi cát dài” tượng trưng cho con đường đời, con đường công danh nhọc nhằn của tác giả và biết bao trí thức đường thời. Hình ảnh “con đường cùng” tượng trưng cho đường đời không lối thoát. Đó là con đường đầy khó khăn mà người đi đường phải vượt qua để đi đến danh lợi. Hình ảnh tả thực: đẹp nhưng dữ dội, khắc nghiệt.
Hình ảnh người đi trên bãi cát hết sức cực nhọc, vất vả, mệt mỏi, lầm lủi tượng trưng cho những nhọc nhằn, đau khổ của nhà thơ và bao trí thức khác trên con đường công danh gập ghềnh, mờ mịt:
“Đi một bước như lùi một bước
Mặt trời lặn mà vẫn còn đi
Khách (trên đường) nước mắt lã chã rơi”
+ Đi một bước như lùi một bước: vất vả, khó nhọc.
+ Không gian: đường xa bị bao vây bởi núi, sông, biển.
+ Thời gian: mặt trời lặn vẫn còn đi
+ Nước mắt rơi: khó nhọc, gian truân
→ Sự tất tả, bươn chải, dấn thân để mưu cầu công danh, sự nghiệp.
2. Tâm trạng và suy nghĩ của lữ khách khi đi trên bãi cát.
– Thở than, oán trách, chán nản bản thân vì tự mình hành hạ thân xác để theo đuổi công danh:
“Anh không học được ông tiên có phép ngủ kĩ
Cứ trèo non lội nước mãi, bao giờ cho hết ta oán!”
Nhịp điệu đều, chậm, buồn; tác giả tự giận mình không có khả năng như người xưa, mà phải hành hạ mình vì công danh.
– Khinh phường danh lợi, chỉ biết say sưa với bả công danh phú quý:
Xưa nay hạng người danh lợi,
Vẫn tất tả ở ngoài đường sá.
(Hễ) quán rượu ở đầu gió có rượu ngon,
(Thì) người tỉnh thường ít mà người say vô số!
– Cụm từ “phường danh lợi” trong xã hội phong kiến chính là sự cám dỗ của bả công danh đối với con người, khiến con người phải bôn tẩu ngược xuôi. Danh lợi cũng giống như thứ rượu thơm làm say lòng người.
– Cao Bá Quát tỏ thái độ chán ghét, khinh bỉ đối với phường danh lợi. Câu hỏi như trách móc, như giận dữ, như thức tỉnh người khác cũng như bản thân mình nhận ra sự vô nghĩa của lối học hành khoa cử đương thời.
– Băn khoăn, trăn trở: đi tiếp hay từ bỏ con đường công danh? “Bãi cát dài, bãi cát dài, biết tính sao đây?”: Câu hỏi tu từ cũng là câu cảm thán thể hiện tâm trạng băn khoăn, day dứt giữa việc đi tiếp hay dừng lại?
– Cuối bài thơ là tiếng kêu bi phẫn, bế tắc, tuyệt vọng. Khúc đường cùng: ý nghĩa biểu tượng: nỗi tuyệt vọng của tác giả. Ông bất lực, bế tắc vì không thể đi tiếp và cũng không biết phải làm gì. Cảnh vật hiện ra tuy đẹp nhưng vô cùng khó khăn, hiểm trở:
“Phía bắc núi Bắc núi muôn trùng.
Phía nam núi Nam sóng muôn đợt”
“Anh đứng làm chi trên bãi cát?”
– Câu hỏi mệnh lệnh cho bản thân phải thoát ra khỏi bãi cát danh lợi đầy nhọc nhằn, chông gai mà vô nghĩa
– Nhịp điệu thơ lúc nhanh, lúc chậm, lúc dàn trải, lúc dứt khoát thể hiện tâm trạng suy tư của con đường danh lợi mà tác giả đang đi. Hình tượng kẻ sĩ cô độc, lẻ loi, trăn trở nhưng kì vĩ, vừa quả quyết, vừa tuyệt vọng trên con đường chân lí đầy chông gai
* Ý nghĩa văn bản: Bài thơ là khúc ca mang đậm tính nhân văn của một người cô đơn, tuyệt vọng trên đường đời thể hiện qua hình ảnh bãi cát dài, con đường cùng và hình ảnh người đi trên bãi cát.
3. Nghệ thuật.
Bài thơ sử dụng thơ cổ thể nhưng có nhiều nét mới: nhiều cách xưng hô, nhiều câu than, câu hỏi để thể hiện nỗi day dứt, dằn vặt khôn nguôi trong tâm trạng. Hình ảnh thơ chọn lọc, đa nghĩa, nhịp thơ nhanh và thay đổi cách ngắt nhịp thể hiện tâm trạng nhân vật trữ tình. Thủ pháp đối lập và có nhiều sáng tạo trong việc dùng điển tích để biểu đạt ý nghĩa tư tưởng.
Bài thơ là khúc bi ca của một con người cô đom, bế tắc, tuyệt vọng trên đường đời đầy hiểm trờ, mù mịt của một xã hội đen tối, đầy hiểm họa đối với người tài hoa. Tác phẩm đánh dấu sự thức tình của người trí thức đương thời, nhìn lại con đường công danh truyền thống.
- Kết luận:
Qua thơ văn, Cao Bá Quát bộc lộ một tâm hồn phóng khoáng và một trí tuệ sáng suốt tiếp nhận những hương vị, những màu sắc mới lạ khác với cái nhìn truyền thống. Nhờ tất cả những điều ấy mà thơ văn ông mới mẻ, phóng khoáng, chú trọng tình cảm riêng của con người, được người đương thời rất mến mộ. Xét về vị trí lịch sử, ông là nhà thơ lớn sáng tác bằng chữ Hán kế sau Nguyễn Du.
Tham khảo:
Phân tích “Bài ca ngắn đi trên bãi cát” của Cao Bá Quát.
- Mở bài:
Cao Bá Quát là một nhà nho nổi tiếng học giỏi và viết chữ đẹp nhưng rất lận đận về đường công danh. Sống trong cảnh chính quyền phong kiến hà khắc, chuyên chế, áp bức dân lành, ông cũng như những người khác thuộc tầng lớp trí thức, dù có tài nhưng cũng không được coi trọng. Khí phách, bản lĩnh và hoài bão lớn lao của ông đã khiến ông trở nên chán ghét những khuôn khổ bó hẹp của chế độ phong kiến hủ bại. Các tác phẩm của ông thể hiện sự bất mãn đối với những bất công, ngang trái trong cuộc đời và đối với chế độ đương thời. “Bài ca ngắn đi trên bãi cát” là một tác phẩm được sáng tác sau khi tác giả đi qua miền Trung, nhìn những bãi cát dài trắng chạy dài vô tận. Đó là bãi cát – hay cũng chính như cuộc đời, như đương công danh mà những người trí thức lúc bấy giờ vẫn đang theo đuổi, nhọc nhằn, mờ mịt.
- Thân bài:
Mở đầu bài thơ là hình ảnh người đi khó nhọc trên bãi cát:
“Bãi cát lại bãi cát dài,
Đi một bước như lùi một bước.”
Những bãi cát dài cứ nối tiếp nhau không bao giờ ngững nghỉ, tựa như chẳng thấy điểm kết thúc. Bốn bề đều là một màu cát trắng, núi và biển. Chỉ thấy màu nắng, màu cát mà thôi.
Trong khung cảnh vắng lặng ấy, có một người đang lê từng bước khó nhọc, “đi một bước như lùi một bước”. Giữa thiên nhiên mênh mông, giữa bốn bề cát trắng, con người thật nhỏ bé, cô độc biết bao.
“Mặt trời đã lặn, chưa dừng được
Lữ khách trên đường nước mắt rơi”
Mặt trời đã lặn, nhưng làm sao có thể dừng bước vì giữa biển cát, biết tìm đâu ra chỗ ngủ cho đêm nay. Một con đường đi, cứ đi, đi mãi mà chẳng thể dừng lại, mà tiếp cũng chẳng biết bao giờ sẽ tới nơi.
Hình ảnh con đương trên cát bất tận, hình ảnh người lữ khách nhỏ bé bất lực giữa thiên nhiên, hay đó chính là con đường công danh mà Cao Bá Quát, cũng như rất nhiều những trí sĩ đương thời đang dấn thân vào. Một con đường đầy gian nan, thử thách, cay đắng, mệt nhọc. Ngay chính nhà thơ, cũng rất lận đận với con đường thi cử, công danh, rất nhiều lần bị đánh tụt hạng, đánh trượt trong các khoa thi nhưng cũng chỉ biết chấp nhận.
Bất lực, bế tắc, nhà thơ chỉ biết tự oán:
“Không học được tiên ông phép ngủ,
Trèo non, lội suối, giận khôn vơi!
Xưa nay, phường danh lợi,
Tất tả trên đường đời.
Đầu gió hơi men thơm quán rượu,
Người say vô số, tỉnh bao người ?”
Nhà thơ chỉ tiếc mình không thể học được phép ngủ của tiên ông, cứ sống mà mặc kệ mọi danh lợi, mọi oán hận của thế gian. Mắt không thấy thì tâm không đau. Nhìn người, nhìn mình. Biết con đường công danh là gian nan, là phải “tất tả” ở nơi phường danh lợi, thế nhưng vẫn cứ dấn thân vào. Rồi càng đi vào, càng thấy hoang mang, không biết lối ra cũng chẳng thể dừng lại. Vì công danh phải vất vả. Vì công danh phải cố bước. Bởi công danh như hơi men rượu, lôi cuốn, hấp dẫn người ta, như hơi men trong gió từ quán rượu, cũng đủ làm người ta say trong mê muội. Vô số người tìm đến rượu, bị rượu hấp dẫn, rồi say trong đó không biết lối ra. Có biết bao người say, có được bao nhiêu người tỉnh táo để không bị cái danh lợi mê hoặc? Nhà thơ tỉnh, nhưng rồi tỉnh vói nỗi băn khoăn không biết con đường này có nên đi tiếp hay không?
Người đi trên bãi cát đã quá cùng cực, chán ngán, tuyệt vọng:
Bãi cát dài, bãi cát dài ơi!
Tính sao đây ? Đường bằng mờ mịt,
Đường ghê sợ còn nhiểu, đâu ít ?
Hãy nghe ta hát khúc “đường cùng”
Phía bắc núi Bắc, núi muôn trùng,
Phía nam núi Nam, sóng dào dạt
Anh đứng làm chi trên bãi cát ?”
Người lữ khách loay hoay, cô độc, chỉ biết hỏi nơi bãi cát vô tri xem phải tính sao với con đường khó khăn này. Đường bằng thì mờ mịt, mà đường gập ghềnh ghê sợ thì cũng đâu phải ít. Đường công danh là thế, biết bao chông gai, cạm bẫy luôn rình rập. Làm thế nào để được sống như mình muốn trên con đường ấy đây? Một cảm giác tuyệt vọng, bất lực trào dâng trong lòng người khách độc hành, chỉ biết cất lên khúc hát “đường cùng” để bày tỏ tâm trạng.
Nhìn bốn bề, chỉ thấy sóng, thấy núi, chưa có một con đường nào để người lữ khách có thể bước đi cả. Nhưng chẳng lẽ đứng mãi nơi cồn cát ấy? Anh còn đứng làm gì trên bãi cát ấy. Hãy đi đi, băng qua núi, băng qua biển, có gian truân, có vất vả nhưng có lẽ sẽ không còn mờ mịt như việc anh đi cứ hoài trên bãi cát kia. Câu hỏi cuối, như dự báo một hành động dứt khoát lựa chọn rời khỏi đường công danh, mà lựa chọn một con đường, một lí tưởng cho riêng mình.
Bài thơ là lời tâm sự, băn khoăn của một trí thức có tư tưởng, có hoài bão lớn, không cam chịu bó buộc trong những gò bó của chế độ phong kiến bất công, đồng thời cũng là báo hiệu cho sự thức tỉnh của một con người, một thế hệ.
- Kết bài:
“Bài ca ngắn đi trên bãi cát” chỉ là một minh chứng nổi bật, trong toàn bộ sự nghiệp thơ văn của mình, Cao Bá Quát còn nhiều lần khác nhắc đến chuyện thi cử, công danh như là một nỗi ám ảnh đầy bế tắc. Ví dụ trong bài Đắc gia thư, thị nhật tác, ông viết: “Dư sinh phù danh ngộ – Thập niên trệ văn mặc” (Đời ta lầm lỡ vì cái danh hờ – Hàng chục năm chìm đắm trong bút mực). Hoặc trong bài Đình thí hận trình chư hữu, ông lại viết: “Vị luyến minh thì học tố quan, / Nhất danh tạo đào vị năng nhàn” (Vì lưu luyến với thời sáng sủa nên học làm quan / Một chút danh mà lận đận mai chưa thể nhàn được). Còn rất nhiều bài thơ khác, ông cũng tỏ ra chán ghét việc học hành và thi cử văn chương để tìm kiếm danh lợi. Có lẽ đây chính là nguyên nhân khiến Cao Bá Quát nhận ra rằng cần phải làm một việc gì đó lớn lao hơn, có ý nghĩa hơn, có ích cho đời hơn. Đó là lí do dẫn ông đến với cuộc khởi nghĩa chống lại nhà Nguyễn..
