Tạp văn là gì?
Tạp văn là những áng văn tiểu phẩm có nội dung chính trị, có tác dụng chiến đấu mạnh mẽ. Đó là một thứ văn vừa có tính chính luận sắc bén vừa có tính nghệ thuật cô đọng, phản ánh và bình luận kịp thời các hiện tượng xã hội. Chẳng hạn như tạp văn của Lỗ Tấn, được ông gọi là dây thần kinh cảm ứng, là chân tay tiến công và phòng thủ, là dao găm và mũi lao, có thể cùng bạn đọc mở ra một con đường máu để sinh tồn.
Phần lớn tạp văn mang yếu tố châm biếm, trào lộng, đả kích. Có loại nhằm vào kẻ địch với đòn “giễu cợt chết người”, đánh trúng chỗ hiểm, có loại nhằm vào khuyết điểm của người cùng đội ngũ, vạch đúng sai lầm, trào phúng thành khẩn, trị bệnh cứu người.
Ở Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám, nhiều nhà văn kiêm nhà báo đã viết tạp văn như Ngô Tất Tố, Ngô Đức Kế, Huỳnh Thúc Kháng. Sau Cách mạng tháng Tám, nhiều bài văn chính luận ngắn hóm hỉnh trên các báo chí ta cũng là tạp văn.
Tạp văn là một thể loại tản văn có nội dung rộng, hình thức không gò bó, như bài bình luận ngắn, tiểu phẩm, tùy bút.. Nếu như truyện là một không gian hoàn toàn tưởng tượng với những nhân vật tưởng tượng thì tạp văn có lúc nhân vật chính là mình, nói tiếng nói của chính mình, giải tỏa được nhiều tâm tư tình cảm của mình. Tạp văn thú vị vì nó cho người viết thoải mái với đối tượng, không câu nệ về bố cục viết và có thể viết rất mâu thuẫn, những ý trái ngược nhau trong cùng một bài và ngắn dài thế nào cũng được.
Với dung lượng chừng 800 chữ hoặc dài hơn khoảng 1.200 chữ, mỗi bài tạp văn vừa vặn một trang hoặc một cột báo nhưng lại trình bày cái nhìn của mỗi cá nhân về tất cả các khía cạnh xã hội. Có thể thời sự hoặc không, nhưng mỗi tạp văn đều ít nhiều dung chứa, trình bày tâm trạng sống của người đương thời. Chỉ với những tạp văn riêng lẻ, cách thế của người viết đã thể hiện khá rõ, có khi tạo dấu ấn mạnh mẽ còn hơn một tác phẩm văn chương. Cho nên có thể coi tạp văn là “ngôn hữu tận nhi ý vô cùng” (lời hết nhưng ý chưa dứt). Tạp văn còn thú vị hơn khi nó cho người đọc cơ hội ngắm nhìn cái gương mặt ngày thường, cái tư chất, tâm tình của từng tác giả.
Nếu định nghĩa tạp văn là “một loại tản văn có nội dung rộng, hình thức không gò bó” thì cũng có thể coi tạp văn, tạp bút hay nhàn đàm, tạp ghi đều hàm chứa một hình thức, nội dung tương tự. Hiện nay hầu như ở báo, tạp chí nào cũng có mục tạp văn hay tạp bút mà người tham gia thường là các nhà văn, nhà văn hóa, nghệ sĩ.. Nếu quan sát có thể thấy tùy theo phong cách của mỗi “bổn báo” mà tạp văn cũng có “gu” khác nhau. Nhưng tựu trung, tạp văn về cơ bản gần với báo chí hơn văn chương.
Với tạp văn, người viết có thể nhanh nhưng người đọc nhất thiết phải chậm. Cầm một cuốn tạp văn, chúng ta có thể và không cần phải ngấu nghiến vội như đang cầm một cuốn tiểu thuyết – dù tạp văn thuộc loại dễ đọc và ngắn hơn rất nhiều. Tạp văn là loại sách để đọc từng chút một, đọc lâu dài, đọc nhảy cóc, đọc ngắn quãng. Đọc tạp văn cũng nên nhã nhặn một chút, pha ấm trà, kiếm dăm ba cái kẹo lạc rồi ngồi thưởng thức.
Tạp văn có lẽ không dung nạp và kiến tạo được những cảm xúc mãnh liệt cho độc giả. Người đọc khó mà tự đánh vào đùi cái đét khen “hay quá” hay rơm rớm nước mắt theo kiểu tiểu thuyết diễm tình. Tạp văn là tạp nham và gần gũi. Người viết tạp văn là người tháo lưỡi câu cho mình, cho các vấn đề mà họ nhìn thấy, nghe thấy, đôi khi là “ngửi” thấy. Bằng những dòng chữ ngắn ngắn, ngộ ngộ, độc giả có cảnh ngộ tương tự cũng tự tháo luôn “lưỡi câu” mà mình mắc phải.
Vì thế, tạp văn dù là chuyện xã hội vô thường, tiết hạnh cao quý hay tình yêu vừa bằng miệng chén thì vẫn chỉ đơn giản một mục đích là tháo dỡ. Tạp văn kể gió, tả mưa, cô đơn ngược đời, tình đưa không đến là loại đọc cho vui khi chợt nhận ra bị thiếu “5K cảm xúc”. Tạp văn là người mà người thì không thể che giấu qua chữ viết. Có người lãng mạn cũng có người gai góc, có kẻ tưng tửng có người nghiêm túc.. Đó là một phần trong cái biển cả của người đó. Lẽ thường, đã viết là dụng chữ, nên khó tránh việc người nghĩ một đường, chữ rẽ một nhánh. Nhưng xem ra thì không nhiều người như vậy.
Nói như vậy là để vận vào người đọc, có người thích nhẹ nhàng có người thích nghiêm túc; có người thích chủ đề này có người khoái chủ đề nọ. Có người đọc vì tên tác giả, có người lại đọc vì chủ đề mà cuốn sách bàn luận.. lại có người đọc chỉ vì được báo chí “rì viu” như vậy. Đọc tạp văn không phản ánh người đọc rõ nét như thơ, truyện ngắn hay tiểu thuyết. Đọc tạp văn đôi khi là sự khoái chí có người nói hộ.
Con người ngày càng lười biếng và ranh xảo. Họ khoái chí với những thứ nhờ người khác nói hộ. Mà tạp văn, thường có giọng điệu rất khác, tưng tửng hết mức thì cười tươi tinh ranh; lãng mạn có hạng thì lại tăng gia vị cho đời sống vốn khô khan và thiếu khát tình cảm.
Như nhà văn Nguyễn Việt Hà từng viết trong tập tạp văn Con giai phố cổ: “Nói cho cùng, tạp văn là thứ văn mưu sinh, là thể loại” tủi thân “nếu miễn cưỡng phải so sánh với tiểu thuyết hay truyện ngắn. Đàn ông viết ra nó đều là những người có nhân cách, thậm chí còn tử tế. Ngày hôm nay số người mua và đọc tạp văn thường đông hơn hẳn số người mua và đọc tiểu thuyết. Điều này chẳng biết nên lo hay nên mừng.”
Vì thế, cái chuyện đọc tạp văn đôi khi cũng lắm nhì nhằng cũng chẳng kém người viết ra nó. Gác lại những hoài niệm kiểu “chăn trâu, đốt lửa”, xu thế của tạp văn hôm nay là chuyển tải những vấn đề xã hội đương thời, trong đó lồng chứa cái nhìn, thái độ sống của mỗi người cầm bút.
