Thuyết minh về tác giả Nguyễn Dữ và tập Truyền kỳ mạn lục

Thuyết minh về tác giả Nguyễn Dữ và tập Truyền kỳ mạn lục

A. Tác giả Nguyễn Dữ:

– Nguyễn Dữ (Nguyễn Tự) quê ở Thanh Miện, Hải Dương; chưa rõ năm sinh năm mất, theo suy đoán nhiều khả năng Nguyễn Dữ sinh vào cuối thế kỉ XV, sống vào nửa đầu thế kỉ XVI

– Nguyễn Dữ thuộc dòng dõi khoa bảng, có tài năng, đọc rộng, biết nhiều, có hoài bão giúp đời. Ông là người ưu thời mẫn thế, có tinh thần dân tộc và tư tưởng thân dân sâu sắc.

– Nguyễn Dữ ra làm quan 1 năm rồi cáo quan về ở ẩn do bất mãn với chế độ xã hội đương thời; tuy nhiên “thân nhàn mà tâm không nhàn”, ông vẫn đau đáu hoài bão giúp đời của mình qua các sáng tác mà tiêu biểu là Truyền kỳ mạn lục.

B. Tác phẩm “Truyền kỳ mạn lục”

I. Nguồn gốc, vị trí và tính chất của Truyền kỳ mạn lục

1. Nguồn gốc:

– Thể loại: truyền kỳ là một loại truyện ngắn, có nguồn gốc từ Trung Hoa, dùng yếu tố kỳ ảo làm phương thức nghệ thuật để phản ánh cuộc sống. Các mô típ kỳ ảo thường gặp trong truyện truyền kỳ là nằm mộng đi xuống âm phủ, người lấy ma, người lấy tiên, hàng phục yêu quái, luân hồi báo ứng, tu luyện thành tiên…

– Được sáng tác trong một thời gian dài, hoàn chỉnh khi Nguyễn Dữ về ở ẩn, ra đời được truyền tụng rộng rãi, được một nhà Nho thời đó là Nguyễn Thế Nghi dịch ra chữ Nôm

– Gồm 20 truyện được chia thành 4 quyển, bao gồm các sự việc diễn ra dưới thời Lý, Trần, Hồ, thuộc Minh, Lê sơ

– Tác phẩm được viết bằng văn xuôi xen lẫn thơ, văn biền ngẫu, từ; cuối truyện có lời bình

– Cốt truyện:

+ Lấy chủ yếu từ văn học dân gian: truyện cổ tích thần kỳ, truyền thuyết… được cải biên, ghi chép lại.

+ Vay mượn tình tiết từ văn hóa, văn học nước ngoài

+ Đa số các truyện đều do Nguyễn Dữ sáng tác, thể hiện tài năng của Nguyễn Dữ

– Nguyễn Dữ viết Truyền kỳ mạn lục với mục đích khuyến thiện, trừ ác, phê phán xã hội đương thời.

2. Vị trí:

– Truyền kỳ mạn lục là đỉnh cao của văn xuôi tự sự dân tộc, mở ra một giai đoạn mới của sự phát triển cả về nghệ thuật và nội dung phản ánh.

+ Văn xuôi lịch sử bao gồm: sử ký, truyện lịch sử, dã sử, sử liệu… có chức năng tôn giáo và chức năng hành chính, các tác giả viết các tác phẩm này với tư cách của một người viết sử. Thể loại truyền kỳ hướng đến sự phát triển tự thân, tách khỏi những ảnh hưởng thụ động từ sử học, vượt qua giai đoạn ghi chép tôn giáo, lịch sử… để trở thành một sáng tác văn học

+ Trong Truyền kỳ mạn lục, cuối mỗi truyện đều có lời bình- thể hiện mục đích sáng tác của tác phẩm.

+ Nguyễn Dữ đã phá vỡ hình thức thể loại truyền kỳ theo hướng tự do hơn: truyện xen kẽ thơ với mức độ vừa phải

– Truyền kỳ mạn lục là sự tiếp nối thành công của truyền kỳ Đường- Tống và truyện kỳ ảo của Việt Nam. Trước Truyền kỳ mạn lục đã có sự ra đời của truyện kỳ ảo Việt Nam: Việt điện u linh (Lí Tế Xuyên), Lĩnh Nam chích quái (Trần Thế Pháp), Thiền uyển tập anh; nhưng trong các tác phẩm này cái kỳ giữ vai trò chủ đạo, chi phối, nhân vật chủ yếu là thần thán, quái, tinh. Đến Truyền kỳ mạn lục nghiêng nhiều về cái thực, người thực.

3. Tính chất:

* Truyền kỳ mạn lục mượn yếu tố hoang đường kỳ ảo để phản ánh những vấn đề hiện thực.

– Truyền kỳ mạn lục là sự ghi chép một cách rộng rãi những truyện lạ lưu truyền ở đời, vì vậy trong tác phẩm này có nhiều yếu tố kỳ ảo.

– Kỳ ảo là bút pháp nghệ thuật chứ không phải là thế giới quan sáng tác của Nguyễn Dữ. Nguyễn Dữ mượn yếu tố kỳ ảo để phản ánh hiện thực, thiên đình hay âm phủ đều là hình ảnh của thế giới trần gian (Truyện Phạm Tử Hư lên chơi thiên tào, Cuộc nói chuyện thơ ở Kim Hoa…)

* Truyền kỳ mạn lục mượn chuyện đời xưa để nói chuyện đương thời, để phản ánh những vấn đề của hiện thực xã hội thời Nguyễn Dữ

– Thời gian được nhắc đến trong các truyện: thời Lí, Trần, Hồ, thuộc Minh, Lê sơ là những câu chuyện xảy ra trong quá khứ

– Vấn đề đặt ra ở các câu chuyện đều là những vấn đề cấp thiết và gay gắt trong thời đại Nguyễn Dữ: đời sống sa đọa của tầng lớp thống trị, nỗi cơ cực của nhân dân lao động, biểu hiện suy thoái của Nho, Phật, Đạo, của đạo đức xã hội, bi kịch, khát vọng của người phụ nữ…

* Truyền kỳ mạn lục là một sáng tác văn học:

– Các truyện trong Truyền kỳ mạn lục được viết bằng tản văn xen biền văn và thơ ca, từ khúc

– Cuối mỗi truyện có lời bình của tác giả, rút ra lời răn dạy đạo lí theo quan điểm Nho gia.

– Nhà văn vừa có sự ảnh hưởng của văn học dân gian, văn học truyền kỳì Việt Nam trước đó, văn học nước ngoài đồng thời cũng sáng tạo rất nhiều từ kết cấu tác phẩm đến xây dựng nhân vật, từ việc tổ chức lại tình tiết câu chuyện đến việc sử dụng ngôn ngữ trong lời kể.

4. Các thiên truyện:

Mở đầu tác phẩm là lời tựa của Hà Thiện Hán và Nguyễn Lập Phu. 20 truyện trong Truyền kỳ mạn lục bao gồm:

“Câu chuyện ở đền Hạng vương” (Hạng vương từ ký)
“Chuyện người nghĩa phụ ở Khoái Châu” (Khoái Châu nghĩa phụ truyện)
“Chuyện cây gạo” (Mộc miên thụ truyện)
“Chuyện gã trà đồng giáng sinh” (Trà đồng giáng đản lục)
“Chuyện kỳ ngộ ở trại Tây” (Tây viên kỳ ngộ ký)
“Chuyện đối tụng ở Long cung” (Long đình đối tụng lục)
“Chuyện nghiệp oan của Đào Thị” (Đào Thị nghiệp oan ký)
“Chuyện chức phán sự đền Tản Viên” (Tản Viên từ phán sự lục)
“Chuyện Từ Thức lấy vợ tiên” (Từ Thức tiên hôn lục)
“Chuyện Phạm Tử Hư lên chơi thiên tào” (Phạm Tử Hư du thiên tào lục)
“Chuyện yêu quái ở Xương Giang” (Xương Giang yêu quái lục)
“Chuyện đối đáp của người tiều phu ở núi Na” (Na sơn tiều đối lục)
“Chuyện cái chùa hoang ở huyện Đông Triều” (Đông Triều phế tự lục)
“Chuyện nàng Thúy Tiêu” (Thúy Tiêu truyện)
“Chuyện bữa tiệc đêm ở Đà Giang” (Đà Giang dạ ẩm ký)
“Chuyện người con gái Nam Xương” (Nam Xương nữ tử truyện)
“Chuyện Lý tướng quân” (Lý tướng quân truyện)
“Chuyện Lệ Nương” (Lệ Nương truyện)
“Cuộc nói chuyện thơ ở Kim Hoa” (Kim Hoa thi thoại ký)
“Chuyện tướng Dạ Xoa” (Dạ Xoa bộ soái lục)

II. Giá trị nội dung của Truyền kỳ mạn lục.

1. Truyền kỳ mạn lục mượn yếu tố hoang đường kỳ ảo, mượn truyện xưa để phản ánh hiện thực xã hội đương thời

– Đọc Truyền kỳ mạn lục nếu bóc tách cái vỏ kỳ ảo sẽ thấy cái cốt lõi hiện thực, phủi đi lớp sương khói thời gian quá vãng sẽ thấy bộ mặt xã hội đương thời.

– Nguyễn Dữ đã phê phán những tệ lậu của chế độ phong kiến xã hội đương thời với đầy đủ những thực trạng rối ren của nó:

+ Đó là cảnh binh lửa rối ren gây nên bao đau khổ cho nhân dân, gia đình li tán, nhân tài, vật lực bị tàn phá “phục dịch nhọc nhằn, anh nghỉ em đi, chồng về thì vợ đổi, ai nấy đều vai sưng, tay rách rất là khổ sở” (Chuyện Lí tướng quân)

+ Đó là nạn tham quan, vua nhiều dục vọng, quan hung tợn, tham lam, hiếu sắc, nhâm hiểm và thâm độc (Chuyện đối đáp của người tiều phu núi Na, Chuyện Lí tướng quân, Chuyện nàng Túy Tiêu).

+ Đó là thực trạng đạo đức xã hội suy đồi xuống cấp: đạo Nho suy thoái, nhiều tầng lớp nho sĩ hư hỏng, chạy theo sự hưởng lạc đồi bại, không còn thiết tha với đạo lí, học vấn thánh hiền (Chuyện kỳ ngộ ở Trại Tây). Đạo Phật cũng bộc lộ những mặt tiêu cực, thiền viện trở thành chốn hoan lạc, bọn vô lương mượn chùa chiền làm nơi ẩn nấp, hành nghề trộm cắp (Chuyện nghiệp oan của Đào thị, Chuyện cái chùa hoang ở Đông Triều). Tác giả cũng chỉ rõ đạo đức xã hội suy đồi, xuống cấp như vậy một phần do tác động tiêu cực của lối sống thị dân, một phần cũng do đồng tiền chi phối, phá hủy nhân cách, phá hủy mối quan hệ đạo lý giữa người với người (Chuyện người nghĩa phụ ở Khoái Châu, Chuyện yêu quái ở Xương Giang).

2. Số phận con người, đặc biệt là số phận người phụ nữ đã đề cao tư tưởng nhân đạo của Nguyễn Dữ:

* Nguyễn Dữ phản ánh số phận con người trong tác phẩm xuất phát từ lập trường nhân bản, chứa đựng nội dung nhân đạo sâu sắc. Ông trở thành một trong những tác giả mở đầu cho chủ nghĩa nhân đạo trong văn học trung đại Việt Nam.

* Truyền kỳ mạn lục phản ánh số phận con người chủ yếu qua số phận người phụ nữ. Chủ đề người phụ nữ trở thành chủ đề lớn, trung tâm của tác phẩm. Trong 20 truyện của tác phẩm có tới 11 truyện viết về người phụ nữ trong đó có 8 truyện người phụ nữ là nhân vật chính.

* Nguyễn Dữ đã nói lên một cách sâu sắc những bi kịch cùng vẻ đẹp và những khát vọng chân chính của người phụ nữ, đồng thời hướng tới những giải pháp xã hội nhưng vẫn bế tắc trên đường đi tìm hạnh phúc cho con người.

– Những nhân vật phụ nữ trong sáng tác của Nguyễn Dữ đều là những người có nhan sắc, có tài năng, có nhân phẩm cao đẹp. Nhiều nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục là tấm gương thủy chung, tiết liệt, đảm đang, hiếu thảo như Vũ Thị Thiết (Chuyện người con gái Nam Xương), Nhị Khanh (Chuyện người nghĩa phụ Khoái Châu). Tuy nhiên trong khi ca ngợi tấm lòng thủy chung, tiết liệt của người phụ nữ, Nguyễn Dữ từ trong vô thức đã thấy được chữ “trinh”, chữ “tiết” theo quan điểm đạo Nho một cách cực đoan có khi trở thành áp lực gây đau khổ cho người phụ nữ.

– Tất cả những người phụ nữ này trong Truyền kỳ mạn lục đều rơi vào bi kịch, bế tắc, cuối cùng là cái chết. Họ đều là tấm gương oan khổ về bi kịch gia đình, bi kịch của lòng chung thủy (Vũ Nương, Nhị Khanh); bi kịch tình yêu tan vỡ (Túy Tiêu- Chuyện nàng Túy Tiêu; Lệ Nương- Chuyện Lệ Nương); bi kịch bị chà đạp nhân phẩm (Nhị Khanh- Người nghĩa phụ Khoái Châu, Đào Hàn Than- Chuyện nghiệp oan của Đào thị, Thị Nghi – Chuyện yêu quái ở Xương Giang). Họ dù là con người bằng xương bằng thịt hay ma quái hiện hình thì đều mang những kết cục bi thảm, nhiều khi đến khốc liệt. Có người được giải oan (Vũ Nương, Nhị Khanh) nhưng cũng có kẻ vẫn còn ngậm oan (Thị Nghi, Đào Hàn Than) nhưng bi kịch là con đường vạch sẵn cho số phận người phụ nữ.

* Nguyễn Dữ cũng đồng thời nhận ra những khát vọng chân chính của con người mang giá trị nhân văn sâu sắc như khát vọng tình yêu lứa đôi, khát vọng hạnh phúc gia đình, khát vọng giải phóng tình cảm bản năng.

– Khát vọng hạnh phúc gia đình được thể hiện rõ ràng hơn cả trong Chuyện người con gái Nam Xương, Chuyện người nghĩa phụ Khoái Châu. Hạnh phúc gia đình chính là chỗ dựa vững chắc cho người phụ nữ nhưng cũng là nguồn cơn cho những bi kịch của họ. Chính khát vọng hạnh phúc gia đình đã đưa Vũ Nương, Nhị Khanh được trở về gặp gỡ chồng trong hạnh phúc đoàn tụ, dù là hết sức ngắn ngủi. Chiều sâu nhân văn trong kết thúc mang hình thức có hậu nhưng thực chất là bi kịch của các câu chuyện là ở chỗ con người thời đại Nguyễn Dữ dường như đã ý thức được một điều: thà sống trong đau khổ thật còn hạnh phúc hơn là sống trong hạnh phúc siêu hình.

– Khát vọng giải phóng tình cảm bản năng trở thành vấn đề thời đại của Nguyễn Dữ. Trong Truyền kỳ mạn lục không thiếu những trang văn say sưa miêu tả những khoái lạc trần thế của con người. Khát vọng giải phóng tình cảm bản năng được thể hiện khá trực diện trong Truyền kỳ mạn lục. Từ Thức treo ấn từ quan đắm say trong mối tình mơ mộng giữa người và tiên; sư bác Vô Kỉ và Đào Hàn Than biến chốn thanh tịnh nơi cửa Phật thành nơi để hành lạc yêu thương; nho sinh Hà Nhân thì chểnh mảng bút nghiên, sa vào tình yêu với hai nàng họ Liễu, họ Đào vốn là cây thành yêu biến thành; Nhị Khanh say đắm cùng Trình Trung Ngộ (Chuyện cây gạo). Lối sống hành lạc là đáng lên án nhưng khát vọng giải phóng tình cảm bản năng đặt ra trong Truyền kỳ mạn lục thì lại là điều cần ghi nhận.

* Từ những bi kịch và khát vọng của người phụ nữ, Nguyễn Dữ muốn đi tìm những giải pháp cho con người nói chung, người phụ nữ nói riêng.

– Ông tìm đến những giải pháp tôn giáo: thiên mệnh của Nho giáo, duyên nghiệp, quả báo của Phật giáo, phương thuật cầu đảo, tu tiên của Đạo giáo.

– Ông tìm lời giải đáp cho hạnh phúc con người nơi trần thế ở thiên tào, cõi tiên, địa phủ hay có khi hạnh phúc ở chính cõi trần (Từ Thức lấy vợ tiên).

→ Đây chỉ là những giải pháp siêu hình bởi khi nhìn lại thế giới trần gian, nhà văn chỉ thấy đau khổ của con người, và lại rơi vào bế tắc.

3. Hình tượng nho sĩ và nhà nho ẩn dật trong Truyền kỳ mạn lục.

– Trong 20 truyện Truyền kỳ mạn lục có 10 truyện có hình ảnh nho sĩ ẩn dật, thể hiện thái độ bất mãn với chế độ xã hội, quay lưng với thời cuộc. Tuy nhiên, những bậc nho sĩ này tuy ẩn dật mà không lánh đời, vẫn hướng lòng mình vào cuộc đời.

– Nguyễn Dữ ca ngợi những nho sĩ trí thức có lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc, khẳng định vẻ đẹp nhân phẩm của bậc hiền tài như Chuyện chức phán sự đền Tản Viên, Phạm Tử Hư lên chơi thiên tào, Cuộc nói chuyện thơ ở Kim Hoa. Đây đều là những con người có khí phách, có tài năng hơn người, ra tay trừ hại giúp dân, hướng về đời sống của nhân dân lao động.

III. Giá trị nghệ thuật của Truyền kỳ mạn lục.

1. Sự kết hợp giữa yếu tố kỳ ảo và yếu tố hiện thực trong bút pháp nghệ thuật

– Trong Truyền kỳ mạn lục, cái kỳ được sử dụng một cách có ý thức để xây dựng những hình tượng nghệ thuật, trở thành một bút pháp nghệ thuật đặc sắc của tác phẩm. Bên cạnh đó, những ảnh hưởng thụ động từ huyền thoại- cái kỳ dần bị lu mờ, cái thực trở nên quan trọng, là yếu tố chủ đạo chi phối yếu tố kỳ.

– Cái kỳ và cái thực có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, trong đó cái thực chi phối cái kỳ. Con người của đời sống đời thường khẳng định tài trí, uy quyền của mình trước thế lực siêu nhiên (Chuyện cái chùa hoang ở Đông Triều); dù là viết về thế giới âm cung với những cảnh vật khác thường, những hồn ma bóng quỷ, những con người chết đi sống lại nhưng vẫn rất xác thực bởi những chi tiết chắc chắn, cụ thể về một con người, một vùng đất.

– Cái kỳ trong Truyền kỳ mạn lục mang đậm tư tưởng Đạo giáo, Nguyễn Dữ phản ánh cuộc sống ẩn dật của mình, quay lưng lại với xã hội: Từ Thức lấy vợ tiên, Chuyện kỳ ngộ ở trại Tây…

– Cái kỳ cũng giúp cho nhà văn phản ánh cuộc sống một cách sâu sắc hơn, nói được những điểu mà nhà văn không thể nói được một cách trực tiếp ở cuộc sống thực. Nguyễn Dữ đã dùng bút pháp kỳ ảo để chuyển những mâu thuẫn xã hội từ thế giới thực sang thế giới ảo (Chuyện đối tụng dưới Long Cung, Chuyện nàng Túy Tiêu); đồng thời trong thế giới nội tâm của nhân vật được thể hiện rõ nét hơn (Từ Thức lấy vợ tiên…)

– Yếu tố kỳ tạo ra những không gian sáng tạo cho nhà văn. Bút pháp kỳ ảo làm cho câu chuyện thêm hấp dẫn, tăng chất lãng mạn, trữ tình; bút pháp hiện thực tăng tính xác thực của truyện làm cho câu chuyện có ý nghĩa xã hội sâu sắc.

2. Nghệ thuật xây dựng tình tiết, kết cấu.

– Phần lớn các truyện trong Truyền kỳ mạn lục đều có tình tiết phong phú, kết cấu khá phức tạp, trừ một số câu chuyện mang tính luận thuyết nên có tình tiết và kết cấu đơn giản (Câu chuyện ở đền Hạng Vương, Chuyện đối đáp của người tiều phu núi Na).

– Một số câu chuyện trong Truyền kỳ mạn lục ảnh hưởng từ VHDG, tiếp thu, vay mượn cốt truyện từ VHDG nhưng kết cấu được mở rộng, nội dung ý nghĩa cũng sâu xa hơn.

VD: Chuyện người con gái Nam Xương vay mượn từ cốt truyện cổ tích Vợ chàng Trương. Ở cổ tích Vợ chàng Trương, kết thúc với chi tiết Vũ Thị Thiết gieo mình xuống sông tự vẫn. Trong Chuyện người con gái Nam Xương, tác giả thêm phần hậu thân của Vũ Thị Thiết: thương nàng bị oan khuất, Linh Phi cứu giúp, Trương Sinh lập đàn giải oan, Vũ Nương hiển linh rồi sau đó lại âm dương cách biệt.

– Mỗi truyện đều xuất hiện kết hợp nhiều thể tài: văn xuôi, thơ ca, từ phú.

– Kết thúc mỗi truyện đều có lời bình. Đây là một bộ phận hữu cơ trong kết cấu của truyền kỳ.

+ Lời bình cuối truyện (trực tiếp của tác giả hoặc người cùng quan điểm với tác giả) là tiếng nói bảo vệ quan điểm đạo đức Nho gia bởi Nguyễn Dữ vẫn là một nhà Nho với những quan điểm chính thống. Lời bình tách những ND phi văn học ra khỏi tác phẩm.

+ Tuy nhiên, Nguyễn Dữ cũng là một nhà nhân đạo chủ nghĩa, ông phản ánh điều đó thông qua các hình tượng nhân vật là sự khẳng định khát vọng hạnh phúc và quyền sống của con người.

→ Truyền kỳ mạn lục phản ánh những mâu thuẫn phức tạp trong tư tưởng Nguyễn Dữ. Nổi bật lên là mâu thuẫn giữa tư tưởng bảo thủ của nhà Nho Nguyễn Dữ với tư tưởng nhân đạo của nhà văn Nguyễn Dữ. Lời bình cuối truyện xuất hiện như một cách để điều hòa mâu thuẫn đó.

3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật.

– Nhân vật trong Truyền kỳ mạn lục chia thành 2 tuyến rõ rệt: thiện và ác.

– Truyền kỳ mạn lục đã xây dựng nhân vật có tính cách riêng, cụ thể thông qua lời dẫn chuyện và biểu hiện cụ thể qua hành động, việc làm, ngôn ngữ của nhân vật (Ngô Tử Văn, Nhị Khanh, Vũ Thị Thiết…)

– Truyền kỳ mạn lục bước đầu xuất hiện bóng dáng “con người cảm nghĩ”. Khi diễn tả tâm trạng nhân vật, tác giả thường dùng thơ để “ngụ tình”. Qua những vần thơ, các nhân vật gửi gắm, bộc lộ những cảm xúc, suy tư thầm kín trong lòng. Đây là hình thức đơn giản của nghệ thuật miêu tả nội tâm. Tuy nhiên cũng có lúc nhà văn trực tiếp miêu tả con người cảm nghĩ (Từ Thức lấy vợ tiên). Miêu tả con người cảm nghĩ bên cạnh con người hành động là một bước phát triển của nghệ thuật xây dựng nhân vật – Truyền kỳ mạn lục là bước khởi đầu của sự phát triển đó.