»» Nội dung bài viết:
Đọc – hiểu văn bản:
Đất nước
(Nguyễn Đình Thi)
I. Tìm hiểu chung.
1. Tác giả: Nguyễn Đình Thi.
– Nguyễn Đình Thi (1924- 2003), quê Hà nội, là nhà thơ trưởng thành trong kháng chiến chống Pháp.
– Ông tham tham gia Hội Văn hoá cứu quốc khá sớm. Năm 1941 tham gia Thanh Niên Cứu Quốc, 1943 tham gia Văn Hóa Cứu Quốc, bị Pháp bắt nhiều lần. Năm 1945, tham dự Quốc Dân Đại Hội Tân Trào, vào Ủy Ban Giải Phóng Dân Tộc. Năm 1946, là đại biểu Quốc Hội trẻ nhất, làm Ủy viên Thường Trực Quốc Hội, khóa I. Từng giữ chức Tổng Thư ký Hội Nhà văn Việt Nam.
– Nguyễn Đình Thi được xem là một nghệ sĩ đa tài. Không những là nhà thơ, nhà văn, ông còn là một nhà biên soạn kịch, là nhạc sĩ với nhiều ca khúc nổi tiếng, viết tiểu thuyết, kịch, tiểu luận phê bình. Ở lĩnh vực nào ông cũng có những đóng góp đáng trân trọng.
– Thơ ông tự do, phóng khoáng mà vẫn hàm súc, sâu lắng, suy tư và có nhiều tìm tòi theo hướng hiện đại. Những tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Đình Thi là sự phản ánh kịp thời cuộc chiến đấu anh dũng của nhân dân ta trong các cuộc kháng chiến. Các tác phẩm của ông đều mang tính thời sự về các cuộc kháng chiến của dân tộc Việt Nam.
* Tác phẩm chính:
– Thơ: Người chiến sỹ (1958); Bài thơ Hắc Hải (1958); Dòng sông trong xanh (1974); Tia nắng (1985); Đất nước (1948 – 1955); Nhớ; Lá đỏ….
– Tiểu thuyết “Xung kích“, “Vỡ bờ”; “Thu đông năm nay” (1954), “Bên bờ sông Lô” (1957), “Vào lửa” (1966), “Mặt trận trên cao” (1967…
– Phê bình văn học: Tiểu luận “Nhận đường”.
– Kịch: Con nai đen (1961); Hoa và Ngần (1975); Giấc mơ (1983); Rừng trúc (1978); Nguyễn Trãi ở Đông Quan (1979); Người đàn bà hóa đá (1980); Tiếng sóng (1980); Cái bóng trên tường (1982); Trương Chi (1983); Hòn Cuội (1983 – 1986).
2. Bài thơ Đất nước.
– Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ là sự lắp ghép nghệ thuật của ba mảng sáng tác: 21 câu đầu là sự lựa chọn có chỉnh lại của bài thơ “Sáng mát trong như sáng năm xưa” (1948) và bài “Đêm mít tinh” (1949). Cả hai bài đều viết ở Việt Bắc. 28 câu còn lại viết tại Hà Nội (1955). Cảm hứng không đến với tác giả cùng một lúc mà được ấp ủ suốt thời gian kháng chiến chống Pháp. Bài thơ là kết quả quá trình trăn trở, suy tư, nung nấu da diết về một đề tài.
– Thể loại: thơ tự do.
– Nội dung: Bài thơ thể hiện cảm hứng về đất nước, đó là những suy cảm về một đất nước giàu đẹp, hiền hòa, về lịch sử cách mạng của một đất nước đau thương, lầm than đã đứng lên anh dũng chiến đấu và chiến thắng anh hùng.
– Bố cuc: 2 phần
+ Phần 1: Từ đầu đến “Những buổi ngày xưa vọng nói về”: Mùa thu đất nước trong hoài niệm của nhà thơ.
+ Phần 2: Còn lại: Hình ảnh đất nước kháng chiến đau thương mà anh hùng tình nghĩa.
II. Đọc hiểu văn bản.
1. Hình ảnh mùa thu Hà Nội trong hoài niệm của nhà thơ.
– Ba câu thơ đầu như tiếng đàn dạo đầu:
“Sáng mát trong như sáng năm xưa
Gió thổi mùa thu hương cốm mới
Tôi nhớ những ngày thu đã xa”
→ Tín hiệu gợi nhắc về mùa thu Hà Nội: sáng mát trong và gió thổi mùa thu hương cốm mới, đây là những nét đặc trưng quen thuộc của mùa thu Bắc Bộ, mùa thu Hà Nội. những hình ảnh trong hiện tại có sức gợi nhớ về ngày rời Hà Nội cổ kính, thơ mộng.
– Mùa thu Hà Nội ngày xưa trở về trong ký ức nhà thơ:
“Sáng chớm lạnh trong lòng Hà Nội
Những phố dài xao xác hơi may
Người ra đi đầu không ngoảnh lại
Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”.
– Từ láy gợi tả gợi lên cảnh mùa thu với nét quen thuộc, có nắng, có lá vàng rơi, có gió heo may – một mùa thu rất nhẹ, rất thơ mang nét buồn xao xuyến đọng lại trong lòng người ra đi → nét đặc trưng của mùa thu Hà Nội.
Bức tranh mùa thu có hình khối, đường nét, màu sắc những chứa đầy tâm trạng của người ra đi “Người ra đi… lá rơi đầy”. Cảnh sắc mùa thu chân thực, thi vị, mang đậm đặc trưng mùa thu Hà Nội nhưng thoáng buồn: những buổi sáng mát trong, gió thổi, hương cốm, chớm lạnh, hơi may xao xác, nắng lá, phố phường Hà Nội.
– Người ra đi: “đầu không ngoảnh lại, sau lưng thềm…”. Hình ảnh con người ra đi với tư thế và dáng đi tỏ ra kiên quyết, dứt khoát nhưng tâm hồn vẫn lưu luyến với trời thu Hà Nội, với những gì thơ mộng của thủ đô yêu dấu. Những chàng trai Hà Nội sẵn sàng từ biệt căn nhà, góc phố ra đi làm nghĩa vụ của một công dân. Cảnh thu và con người Hà Nội cũng chính là niềm tự hào của tác giả
– Trong hoài niệm của nhà thơ, mùa thu Hà Nội với những cảnh vật thiên nhiên và con người hiện ra thật cụ thể và sinh động. Còn tâm trạng của nhà thơ phảng phất một nỗi buồn hiu hắt. Mùa thu Hà Nội đẹp nhưng buồn thấm thía bởi nhân vật trữ tình phải li biệt Hà Nội để đi tìm con đường thoát vòng nô lệ đau thương, tủi nhục.
2. Mùa thu hiện tại ở chiến khu Việt Bắc.
– Cảnh thu được cảm nhận qua tâm trạng, cảm hứng về mùa thu gắn liền với cảm hứng về đất nước trong từng thời kì lịch sử, mùa thu đất trời gắn liền với mùa thu cách mạng. Vì vậy qua những bức tranh về mùa thu có thể thấy được sự biến đổi trong tâm trạng của nhà thơ. Từ đó thấy được nhận thức và tình cảm của tác giả có sự chuyển biến. Đi vào cuộc sống mới với niềm vui mới, niềm vui của con người làm chủ đất nước mình:
“Mùa thu nay khác rồi
Tôi đứng vui nghe giữa núi đồi
Gió thổi rừng tre phấp phới
Trời thu thay áo mới
Trong biếc nói cười thiết tha!”
– Mùa thu cách mạng tươi đẹp, sôi nổi: không gian nghệ thuật dịch chuyển từ những phố dài xao xác buồn bã sang không gian núi rừng tươi mới, tràn đầy sức sống (rừng tre phấp phới, trời thu thay áo mới) với những âm thanh ngân nga, vang vọng; trạng thái nhân vật trữ tình vui vẻ, hạnh phúc hòa trong sự phấn chấn của tạo vật (phấp phới, thiết tha).
→ Câu thơ ngắn, nhịp nhanh, điệp ngữ, âm hưởng đoạn thơ vui nhộn, phơi phới,không gian rộng, trong trẻo, cảnh sắc như bừng sáng, âm thanh rộn ràng gợi lên tâm trạng hào hứng, sôi nổi, tràn ngập niềm vui trước mùa thu cách mạng – mùa thu tràn đầy sức sống. Đó là tiếng reo vui trước mùa thu hiện tại độc lập, hạnh phúc.
“Trời xanh đây là của chúng ta
Núi rừng đây là của chúng ta”.
– Mùa thu độc lập, tự chủ: “Trời xanh đây là của chúng ta…”
– Suy tư về hồn thiêng đất nước: “Nước chúng ta…vọng nói về.”
– Trời xanh, núi rừng là biểu tượng của đất nước. Nghệ thuật điệp từ khẳng định một cách chắc chắn về quyền tự chủ của dân tộc.
“Những cánh đồng thơm mát
Những ngả đường bát ngát
Những dòng sông đỏ nặng phù sa”
→ Tự hào về quê hương đất nước giàu đẹp.
“Nước chúng ta
Nước những người chưa bao giờ khuất
Ðêm đêm rì rầm trong tiếng đất
Những buổi ngày xưa vọng nói về!”
→ Nghệ thuật đặc sắc trong đoạn thơ: hình ảnh thơ giàu sức gợi, câu thơ giàu tính nhạc, vận dụng hiệu quả phép điệp, giọng thơ phấn chấn sôi nổi, cảm xúc mãnh liệt, đoạn thơ đã thể hiện tình yêu tha thiết, niềm tự hào về quê hương đã được độc lập, có truyền thống anh hùng, bất khuất. Truyền thống đó chảy dài suốt chiều dài lịch sử từ xưa đến nay và mai sau luôn tồn tại trở thành truyền thống thiêng liêng.
3. Hình ảnh đất nước đau thương trong chiến tranh và sức mạnh vùng lên của đất nước.
– Những suy tư và cảm nhận của Nguyễn Đình Thi về đất nước. Đất nước đau thương, chìm trong máu và nước mắt:
“Ôi những cánh đồng quê chảy máu
Dây thép gai đâm nát trời chiều
Những đêm dài hành quân nung nấu
Bỗng bồn chồn nhớ mắt người yêu”.
– Trong ánh chiều tà, những hàng dây thép gai rào quanh đồn bốt giắc giăng tua tủa như đâm nát cả bầu trời quê hương; ráng đỏ của buổi chiều tà chiếu xuống những rãnh cày làm cho cánh đồng vùng vành đai trắng đỏ rực lên như đang chảy máu
– Đây còn là một hình ảnh hoán dụ (cánh đồng trời chiều). Đất nước đau thương bị tàn phá dưới tội ác của kẻ thù. hình ảnh thơ vừa cụ thể, vừa khái quát; vừa hư vừa thực. Từ một hình ảnh thực do quan sát được trong một chiều hành quân, nhà thơ đã nâng lên thành một hình ảnh có ý nghĩa biểu tượng khái quát về sự đau thương của đất nước trong chiến tranh.
– Câu thơ trĩu nặng đau buồn, ẩn chứa một sự xót xa, một tình yêu tha thiết đối với đất nước, yêu những gì thân thương với cuộc sống con người: bầu trời, cánh đồng, lòng căm thù kẻ thù xâm lược.
“Bát cơm chan đầy nước mắt
Bay còn giằng khỏi miệng ta
Thằng giặc Tây, thằng chúa đất
Ðứa đè cổ, đứa lột da…”
→ Nhịp thơ ngắn, các câu thơ như một bản cáo trạng đanh thép về tội ác kẻ thù → cảm xúc trào dâng lòng căm thù giặc.
– Đất nước đầy uất hận, bật lên nỗi căm hờn, biết vượt qua đau thương để chiến đấu, chiến thắng kẻ thù:
“Từ những năm đau thương chiến đấu
Ðã ngời lên nét mặt quê hương
Từ gốc lúa bờ tre hồn hậu
Ðã bật lên những tiếng căm hờn“
– Hình ảnh có tính biểu tượng của một đất nước quật khởi, con người vùng lên chống xâm lược:
“Xiềng xích chúng bay không khoá được
Trời đầy chim và đất đầy hoa
Súng đạn chúng bay không bắn được
Lòng dân ta yêu nước thương nhà!”
→ Những hình ảnh đối lập, điệp cấu trúc có tác dụng nhấn mạnh khắc sâu tinh thần quật khởi, quyết chiến của dân tộc. Đó là hình ảnh sinh động về con người anh hùng cách mạng Việt Nam, những người anh hùng áo vải, những nông mặc áo lính đã đứng lên chiến đấu bảo vệ đất nước.
– Hình ảnh đất nước kì vĩ, chói lọi, quật khởi bừng dậy giữa hiện thực rung trời chuyển đất:
“Ôm đất nước những người áo vải
Đã đứng lên thành những anh hùng”
– Từ “ôm” thể hiện tình yêu trìu mến, thiết tha của những con người Việt Nam đối với tổ quốc. Hình ảnh thơ chân thực mà phi thường. Hình ảnh sáng tạo đầy sức gợi hình gợi cảm, thủ pháp đối lập, khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn đậm nét. Bức tranh đất nước được tạo nên bằng chất liệu hiện thực (đường nét tương phản đối lập). Hình tượng giàu tính sử thi, là cao trào của cảm xúc, thâu tóm được tư tưởng toàn bài.
* Bốn câu cuối:
“Súng nổ rung trời giận dữ
Người lên như nước vỡ bờ
Nước Việt Nam từ máu lửa
Rũ bùn đứng dậy sáng loà”.
– Nhịp thơ chắt khoẻ, hình ảnh ấn tượng, đoạn thơ diễn tả sức mạnh như vũ bão của quân dân ta trong trận Điện Biên Phủ. Từ hình ảnh thực tác giả khái quát hành hình ảnh cả dân tộc anh hùng đã rũ bỏ “vết nhơ nô lệ đứng lên giành độc lập tự do về tổ quốc” đất nước sáng loà: mang vẻ đẹp huyền thoại hào hoa, hào hùng.
III. Tổng kết:
1. Nội dung:
– Đất nước là bài thơ hay nhất của đời thơ Nguyễn Đình Thi. Bài thơ tiêu biểu cho cái nhìn của ông về đất nước: mang vẻ đẹp trong sự đau thương. Bài thơ là sự kết hợp hai bài thơ Đêm mít tinh và Sáng mát trong như sáng năm xưa với thái độ trân trọng, một cái nhìn đầy đủ về hình ảnh đất nước. Đất nước thực sự là cuốn biên niên sử bằng thơ hào hùng, oanh liệt, vinh quang và rực rỡ của dân tộc.
– Từ mùa thu của thiên nhiên, nhà thơ thể hiện niềm vui sướng, tự hào của con người được làm chủ đất nước và khẳng định sức sống của dân tộc. Đất nước được cảm nhận trong chiều dài của những năm tháng kháng chiến, chiến đấu và chiến thắng, trong không gian rộng lớn. Cảm xúc, suy tư: đất nước gần gũi, thiêng liêng, trang trọng, vĩ đại và anh hùng.
2. Nghệ thuật:
– Nhịp điệu, hình ảnh thơ sáng tạo.
– Ngôn ngữ thơ lắng đọng, cô đúc.
– Sử dụng sáng tạo, phong phú các biện pháp tu từ.
– Thể thơ tự do với câu thơ dài ngắn khác nhau, nhịp điệu khi nhanh, khi chậm. Kết hợp với việc lựa chọn sử dụng những hình ảnh có tính khái quát cao phù hợp với việc diễn tả nội dung tư tưởng và mạch cảm xúc của tác giả.
