Phân tích bài “Phú sông Bạch Đằng” của Trương Hán Siêu.
- Mở bài:
Trương Hán Siêu là một nhân sĩ tài đức vẹn toàn, rất được các vua nhà Trần kính trọng. Thơ văn Trương Hán Siêu thể hiện tình cảm yêu nước, ý thức dân tộc, tinh thần trách nhiệm đối với xã tắc của một người đề cao Nho học. Bạch Đằng giang phú là tác phẩm xuất sắc nhất của ông. Qua những hoài niệm về quá khứ, Phú sông Bạch Đằng đã thể hiện lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc trước chiến công trên sông Bạch Đằng, đồng thời ngợi ca truyền thống anh hùng bất khuất, truyền thống đạo lí nhân nghĩa của dân tộc Việt Nam. Tác phẩm cũng chứa đựng tư tưởng nhân văn cao đẹp qua việc đề cao vai trò, vị trí của con người trong lịch sử.
- Thân bài:
Phú sông Bạch Đằng là loại phú cổ thể: mượn hình thức đối đáp chủ – khách để thể hiện nội dung, vận văn và tản văn xen nhau, kết thúc bằng một bài thơ. Loại phú cổ thể (có trước đời Đường) được làm theo lối văn biền ngẫu hoặc lối văn xuôi có vần, khác với phú Đường luật (có từ đời Đường) có vần, có đối, có luật bằng trắc chặt chẽ. Bài Phú thể hiện niềm hoài niệm về chiến công của các anh hùng dân tộc, nêu cao vai trò của yếu tố con người với tinh thần ngoan cường, bất khuất trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước.
Phú sông Bạch Đằng có lẽ được Trương Hán Siêu sáng tác vào đời Trần Hiến Tông, Trần Dụ Tông, khi nhà Trần suy thoái, có nguy cơ sụp đổ. Khi có dịp du ngoạn trên sông Bạch Đằng, một nhánh sông Kinh Thầy đổ ra biển nằm giữa Quảng Ninh và Hải Phòng, nơi lưu dấu chiến tích lịch sử Ngô Quyền đánh thắng quân Nam Hán và nhà Trần tiêu diệt quân Nguyên Mông, ông đã cảm khái mà làm thành bài phú này.
Nhân vật “khách” là sự phân thân của chính tác giả. Sự xuất hiện của nhân vật này có ý nghĩa quan trọng. Mở đầu bài phú, hình tượng nhân vật “khách” xuất hiện với tư thế của con người có tâm hồn khoáng đạt, có hoài bão lớn lao:
Khách có kẻ:
Giương buồm giong gió chơi vơi,
Lướt bể chơi trăng mải miết.
Sớm gõ thuyền chừ Nguyên, Tương,
Chiều lần thăm chừ Vũ Huyệt.
Cửu Giang, Ngũ Hồ, Tam Ngô, Bách Việt,
Nơi có người đi, đâu mà chẳng biết.
Đầm Vân Mộng chứa vài trăm trong dạ cũng nhiều,
Mà tráng chí bốn phương vẫn còn tha thiết.
“Khách” dạo chơi phong cảnh để thưởng ngoạn vẻ đẹp của thiên nhiên, để nghiên cứu cảnh trí đất nước, bồi bổ tri thức. Tư thế của “khách” là tư thế của con người có tâm hồn khoáng đạt, hoài bão lớn lao: Nơi có người đi đâu mà chẳng biết. Đầm Vân Mộng chứa vài trăm trong dạ cũng nhiều, Mà tráng chí bốn phương vẫn còn tha thiết. Tráng chí của “khách” – thực ra cũng chính là tráng chí của tác giả – được gợi lên từ các địa danh mà “khách” đã đi qua. Có những địa danh “khách” đi qua bằng sách vở, bằng trí tưởng tượng: Sớm gõ thuyền chừ Nguyên, Tương, Chiều lần thăm chừ Vũ Huyệt.
Không gian “khách” đi qua thường là không gian rộng lớn như biển lớn (lướt bể chơi trăng), sông hồ (Cửu Giang, Ngũ Hồ), là những vùng đất nổi tiếng như Tam Ngô, Bách Việt, Vân Mộng… Những chuyến phiêu lưu trong tưởng tượng như thế thể hiện tráng chí bốn phương của “khách”. Điều đáng quý là không vì mải miết chơi xa mà “khách” quên yêu những thắng cảnh của đất nước mình. Và đó là lí do “khách” dừng chân ở những cửa Đại Than, bến Đông Triều, sông Bạch Đằng: Qua cửa Đại Than, ngược bến Đông Triều, Đến sông Bạch Đằng, thuyền bơi một chiều.
Thuyền trôi đến nơi đâu trên dòng sông ấy, trong lòng “khách” cũng sống lên những cảm xúc tự nhiên, chân thành:
Bèn giữa dòng chừ buông chèo,
Học Tử Trường chừ thú tiêu dao.
Qua cửa Đại Than, ngược bến Đông Triều,
Đến sông Bạch Đằng, thuyền bơi một chiều.
Bát ngát sóng kình muôn dặm,
Thướt tha đuôi trĩ một màu.
Nước trời: một sắc, phong cảnh: ba thu,
Bờ lau san sát, bến lách đìu hiu.
Sông chìm giáo gãy, gò đầy xương khô,
Buồn vì cảnh thảm, đứng lặng giờ lâu.
Thương nỗi anh hùng đâu vắng tá.
Tiếc thay dấu vết luống còn lưu!
Có khi tráng chí cất cánh cùng thiên nhiên để vui trước cảnh sông nước hùng vĩ, thơ mộng (Nước trời: một sắc, phong cảnh: ba thu), để tự hào trước dòng sông đã từng ghi danh bao chiến tích (Bát ngát sóng kình muôn dặm, Thướt tha đuôi trĩ một màu.). Cũng có khi lòng “khách” lắng vào cảnh vật ảm đạm, hắt hiu, để buồn đau, nuối tiếc trước chiến trường một thời oanh liệt nay trơ trọi, hoang vu (Bờ lau san sát, bến lách đìu hiu, Sông chìm giáo gẫy, gò đầy xương khô).
Sự xuất hiện của “khách” gắn với hình ảnh thiên nhiên thể hiện vừa tâm hồn lãng mạn và lòng yêu quê hương đất nước vừa thể hiện cảm xúc chân thành của nhân vật hay cũng chính là của Trương Hán Siêu.
Nhân vật tập thể các bô lão địa phương có thể là thật, là những người dân địa phương ven sông Bạch Đằng mà tác giả gặp trên đường vãn cảnh. Cũng có thể nhân vật bô lão là nhân vật có tính chất hư cấu, là tâm tư tình cảm của chính tác giả hiện thành nhân vật trữ tình. Họ chính là những người kể lại và bình luận chiến tích trên sông Bạch Đằng.
Các bô lão đến với “khách” bằng thái độ nhiệt tình, hiếu khách, tôn kính “khách””
Bên sông các bô lão, hỏi ý ta sở cầu?
Có kẻ gậy lê chống trước, có người thuyền nhẹ bơi sau,
Vái ta mà thưa rằng:
Đây là nơi chiến địa buổi Trùng Hưng nhị thánh bắt Ô Mã,
Cũng là bãi đất xưa, thuở trước Ngô chúa phá Hoằng Thao.
Sau một câu hồi tưởng về việc Ngô chúa phá Hoằng Thao, các bô lão kể cho “khách” nghe về chiến tích Trùng Hưng nhị thánh bắt Ô Mã. Lời kể theo trình tự diễn biến tình hình:
Đương khi ấy:
Thuyền bè muôn đội, tinh kì phấp phới,
Hùng hổ sáu quân, giáo gươm sáng chói.
Trận đánh được thua chửa phân,
Chiến luỹ bắc nam chống đối.
Ánh nhật nguyệt chừ phải mờ,
Bầu trời đất chừ sắp đổi.
Kìa: Tất Liệt thế cường, Lưu Cung chước dối,
Những tưởng gieo roi một lần,
Quét sạch Nam bang bốn cõi!
Thế những: Trời cũng chiều người,
Hung đồ hết lối!
Ngay từ đầu, hai bên ta và địch đã tập trung binh lực hùng hậu cho một trận đánh quyết định. Tiếp đến, trận đánh diễn ra gay go, quyết liệt được thua chửa phân, bắc nam chống đối. Đó là sự đối đầu không chỉ về lực lượng mà còn là đối đầu về ý chí: ta với lòng yêu nước, với sức mạnh chính nghĩa, địch thế cường với bao mưu ma chước quỷ. Chính vì vậy, trận chiến diễn ra ác liệt: Ánh nhật nguyệt chừ phải mờ, Bầu trời đất chừ sắp đổi. Những hình tượng kì vĩ, mang tầm vóc của đất trời, những hình tượng đặt trong thế đối lập: nhật nguyệt / mờ, trời đất / đổi báo hiệu một cuộc thuỷ chiến kinh thiên động địa. Nhưng rồi cuối cùng người chính nghĩa chiến thắng, giặc hung đồ hết lối, chuốc nhục muôn đời: Đến nay nước sông tuy chảy hoài, Mà nhục quân thù khôn rửa nổi:
Khác nào khi xưa:
Trận Xích Bích quân Tào Tháo tan tác tro bay,
Trận Hợp Phì giặc Bồ Kiên hoàn toàn chết trụi.
Đến nay nước sông tuy chảy hoài,
Mà nhục quân thù khôn rửa nổi!
Thái độ, giọng điệu của các bô lão trong khi kể về chiến công Bạch Đằng là đầy nhiệt huyết, tự hào, là cảm hứng của người trong cuộc. Lời kể không dài dòng mà rất súc tích, cô đọng, khái quát nhưng gợi lại được diễn biến, không khí của trận đánh hết sức sinh động. Lời kể sử dụng những câu dài ngắn khác nhau, phù hợp với tâm trạng và diễn biến trận đánh. Những câu dài, dõng dạc, gợi không khí trang nghiêm. Những câu ngắn gọn, sắc bén, dựng lên khung cảnh chiến trận căng thẳng, gấp gáp.
Sau lời kể về trận chiến là suy ngẫm, bình luận của các bô lão về chiến thắng trên sông Bạch Đằng. Lời suy ngẫm chỉ ra nguyên nhân ta thắng, địch thua: Trời cho ta thế hiểm, nhưng điều quyết định là ta có nhân tài giữ cuộc điện an:
Kìa trận Bạch Đằng mà đại thắng,
Bởi đại vương coi thế giặc nhàn
Lời thơ khẳng định vị trí, vai trò của con người, Trương Hán Siêu đã gợi lại hình ảnh Trần Hưng Đạo với câu nói đã lưu cùng sử sách. Sử chép rằng: Ngày 14 tháng 11 năm Đinh Hợi (1287), có người tâu về triều việc quân Nguyên đã tràn vào cửa ải sông Hồng ở mạn Phú Lương, vua Trần Nhân Tông lo lắng hỏi Trần Hưng Đạo rằng: “Giặc đến thì làm thế nào?”. Hưng Đạo ung dung trả lời: “Năm nay, giặc đến dễ đánh” (Kim niên, tặc nhàn). Câu nói của Hưng Đạo Vương là câu nói của người nắm chắc thời thế, binh pháp, thấy rõ vai trò quyết định của con người.
Theo binh pháp cổ, muốn thắng trong chiến tranh cần ba yếu tố: thiên thời, địa lợi, nhân hoà. Bài phú cũng nói tới ba yếu tố: thiên thời (trời cũng chiều lòng người), địa lợi (đất hiểm), nhân hoà (nhân tài). Tuy nhiên, thắng giặc không cốt ở đất hiểm mà chủ yếu là đức lớn, là sức mạnh của con người. Khẳng định sức mạnh, vị trí của con người đó là cảm hứng mang giá trị nhân văn và có tầm triết lí sâu sắc.
Cuối cùng là lời ca của các bô lão mang ý nghĩa tổng kết, có giá trị như một tuyên ngôn về chân lí: Bất nghĩa (như Lưu Cung) thì tiêu vong, có nhân nghĩa (như Ngô Quyền, Trần Hưng Đạo) thì lưu danh thiên cổ: Những người bất nghĩa tiêu vong, Nghìn thu chỉ có anh hùng lưu danh. Tác giả khẳng định sự vĩnh hằng của chân lí đó giống như sông Bạch Đằng kia đêm ngày luồng to sóng lớn dồn về biển Đông theo qui luật tự nhiên muôn đời.
Lời ca và cũng là lời bình luận của “khách” – Lời ca của “khách” tiếp nối lời các vị bô lão ca ngợi sự anh minh của “hai vị thánh quân” (Trần Thánh Tông và Trần Nhân Tông) đồng thời ca ngợi chiến tích của quân và dân ta trên sông Bạch Đằng:
“Anh minh hai vị thánh quân,
Sông đây rửa sạch mấy lần giáp binh.
Giặc tan muôn thuở thăng bình.
Bởi đâu đất hiểm cốt mình đức cao.”
Hai câu cuối lời ca (Giặc tan muôn thuở thăng bình, Bởi đâu đất hiểm cốt mình đức ) vừa biện luận vừa khẳng định chân lí: Trong mối quan hệ giữa địa linh và nhân kiệt, nhân kiệt là yếu tố quyết định. Ta thắng giặc không chỉ ở “đất hiểm” mà quan trọng hơn là bởi nhân tài có “đức cao”, “đức lành”. Khẳng định địa linh bởi nhân kiệt, nêu cao vai trò và vị trí của con người, lời ca kết thúc bài phú vừa mang niềm tự hào dân tộc vừa thể hiện tư tưởng nhân văn cao đẹp.
- Kết bài:
Phú sông Bạch Đằng là đỉnh cao nghệ thuật của thể phú trong văn học trung đại Việt Nam. Bài phú đã thể hiện lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc trước những chiến công trên sông Bạch Đằng và ca ngợi truyền thống của đất nước.
Tham khảo:
- Mở bài:
Trương Hán Siêu (tên chữ là Thăng Phủ) là một học sĩ nổi danh đời nhà Trần. Ông trí thức kiến văn thâm hậu, tính tình cương trực, rất được vua qua nhà Trần và nhân dân kính trọng. Sáng tác của Trương Hán Siêu hiện còn khoảng 80 bài thơ, và một số bài văn, mà Phú sông Bạch Đằng là tác phẩm đặc sắc nhất của ông, cũng là một áng “thiên cổ hùng văn” rực rỡ của nền văn chương nước nhà.
- Thân bài:
BẠCH ĐẰNG GIANG PHÚ (Phú sông Bạch Đằng) được Trương Hán Siêu viết vào thời điểm nào, chưa rõ. Nhưng có ý kiến cho rằng Phú sông Bạch Đằng có thể ra đời vào khoảng 50 năm sau chiến thắng Bạch Đằng. Căn cứ vào tình ý của bài phú, nhất là câu Đến bên sông chừ hổ mặt / Nhớ người xưa chừ lệ chan (Hoài cổ nhân hề vẫn thế / Lâm giang lưu hề hậu nhan), chúng tôi ước đoán Bạch Đằng giang phú có thể được Trương Hán Siêu viết ở thời Trần Dụ Tông, khi mà chính sự triều trần đang ở thời kỳ ảm đạm, suy vong. Một đại thần trọng trách lớn, địa vị cao, công lao nhiều, trải mấy đời vua Trần, mà không có cách gì làm cho triều chính trở lại quang minh, nên Trương Hán Siêu cảm thấy hổ thẹn, hổ mặt (hậu nhan) với người xưa, nhất là trước Bạch Đằng lịch sử, âm hưởng hào hùng như vẫn còn sục sôi cuộn chảy…
Về nhân vật “khách chơi sông”, thường thì đó chính là tác giả, cũng chỉ là một cách làm văn thông thường. Còn như các cụ bô lão, theo tôi, cũng chỉ là một cách thể hiện hình ảnh tác giả, như một cái “mẹo” phân thân, để bài văn thêm sinh động mà thôi. Chữ “hề”, chuyển ngữ sang tiếng ta là “chừ”, chỉ là chữ đệm (hư từ), có nguồn gốc từ Sở từ (một thể từ của nước Sở). Khuất Nguyên, nhà thơ vĩ đại của nước Sở thời Chiến quốc, đã dùng điệu Sở từ để viết tác phẩm Ly Tao bất hủ…
Mở đầu nói cái thú ham chơi, ham thăm thú các danh lam thắng cảnh. Tác giả nói rằng có một người khách ham chơi lắm, cứ Giương buồm giong gió chơi vơi / Lướt bể chơi trăng mải miết. Buổi sớm còn gõ thuyền ở Nguyên Tương, ấy thế mà buổi chiều đã thấy vị khách ấy đang lần thăm Vũ Huyệt…Nhiều lắm, kể sao cho xiết, như Cửu Giang, Ngũ Hồ, rồi cả Tam Ngô, Bách Việt…Để kết luận cái ý đi nhiều, thăm thú nhiều, chỉ có thể tóm gọn vào một câu: Nơi có người đi, đâu mà chẳng biết!…
Đấy chính là những địa danh thuộc phía nam Trung Quốc bây giờ. Nhưng đấy cũng chính là những địa danh của các dân tộc thuộc Bách Việt xưa, từ phía nam sông Dương Tử trở xuống, sau bị người Tần, Hán…dần dà nuốt mất, rồi đồng hóa thành người Trung Quốc cả. Chả biết Trương Hán Siêu có ẩn ý gì không, khi kể ra những địa danh của người Bách Việt xưa. Lịch sử vốn đỏng đảnh và nhiều điều trớ trêu, khiến người đời sau đôi khi phải gượng cười chua xót. Có thể Trương Hán Siêu vừa có ý trang điểm cho nhan sắc văn chương, nhưng cũng không loại trừ ẩn ý sâu xa của tác giả. Chung quy, chỉ là nói cái sự đi nhiều, chiêm bái nhiều những danh lam thắng cảnh ở mấy tỉnh ngoài biên giới phía bắc nước ta ngày nay, để làm điểm tựa mà nhấn vào cái nơi quan trọng nhất, ấy chính là địa danh lịch sử Bạch Đằng…Đầm Vân Mộng chứa vài trăm trong dạ cũng nhiều / Mà tráng chí bốn phương vẫn còn tha thiết! Khẳng định rằng đã đi nhiều, cho dù, phần nhiều chỉ có thể là chu du trong sách vở, chứa chất trong dạ, trong bụng mà thôi! Tác giả nói rằng ông đã học cái cái thú ham đi ham chơi ấy ở Tử Trường, tức Tư Mã Thiên, một sử gia nổi tiếng ở Trung Quốc thời Hán, tác giả bộ Sử Ký Tư Mã Thiên bất hủ…
Thế là nói từ xa đến gần, từ rộng về hẹp, để tập trung vào tiêu điểm quan trọng nhất: Sông Bạch Đằng!
Qua cửa Đại Than ngược bến Đông Triều, đến sông Bạch Đằng, thuyền bơi một chiều. Và đây, dòng sông lịch sử mở ra trước mắt: Bát ngát sóng kình muôn dặm, thướt tha đuôi trĩ một màu / nước trời: Một sắc, phong cảnh: Ba thu…Thật là cảnh tượng tráng lệ và hùng vĩ. Sóng nước Bạch Đằng cuồn cuộn như muôn dặm cá kình đang quẫy đạp. Muôn thuyền buồm ngược xuôi như đuôi chim trĩ. Có ý kiến giải thích rằng đuôi chim trĩ có hình bánh lái thuyền, để chỉ thuyền, nhưng tôi cho rằng tác giả có ý ví những cánh buồm nâu của những con thuyền thướt tha như đuôi chim trĩ qua lại ngược xuôi, vì đây là quan sát từ xa, trong toàn cảnh không gian một vùng cửa sông rộng lớn, nước và trời như trộn vào nhau một sắc xanh ngắt, ở vào thời điểm tháng cuối của mùa thu (ba thu). Vả chăng, làm sao mà nhìn thấy bánh lái con thuyền ở dưới nước, để biết nó “thướt tha” được? Hình ảnh thướt tha đuôi trĩ, vì thế chỉ có thể là những cánh buồm đảo qua đảo lại, mới có thể quan sát thấy mà thôi!
Và đây là cảnh ở gần hơn và tâm sự của tác giả:
Bờ lau san sát, bến lách đìu hiu,
Sông chìm giáo gãy, gò đầy xương khô.
Buồn vì cảnh thảm, đứng lặng giờ lâu,
Thương nỗi anh hùng đâu vắng tá?5
Tiếc thay dấu vết luống còn lưu…
Hình dung như thấy một ông lão đang đứng một mình bên sông, nhìn cảnh mà sinh tình. Nếu như ở trên là cảnh ở tầm khái quát, rộng lớn (vĩ mô) và hào tráng, thì đây là cảnh ở gần, ở ngay trước mắt (vi mô). Tình ở trên là cảm xúc phơi phới tươi vui, thì ở đây là những xúc cảm bùi ngùi, nặng trĩu suy tư của người đã từng trải qua những năm tháng đầy máu lửa của chiến tranh tàn khốc. Chỉ thấy bờ lau san sát với bến nước đìu hiu mà tưởng tượng ra cảnh những ngọn giáo gãy còn ngổn ngang chìm dưới đáy sông sâu (chiết kích trầm giang) và nhấp nhô những gò đống chứa đầy xương khô của những chiến binh bỏ mình nơi đây, mà buồn cho cảnh thảm, rồi thương nỗi anh hùng đâu vắng tá? Muôn lớp anh hùng một đi không trở lại, mà quá vãng thì vẫn còn lưu dấu ở nơi đây, khiến cho tấc lòng người ngắm sông khuấy lên bao nỗi cảm hoài.
Trọng tâm của bài phú về sông Bạch Đằng, đương nhiên không chỉ dừng lại ở những cảm xúc hoài cổ bi thiết, mà ở chính sự ngợi ca những chiến công ở khúc sông này, trong lịch sử chống ngoại xâm và đặc biệt là ở đời Trần. Qua lời kể của các bô lão với tác giả (khách), thủ pháp nghệ thuật này tỏ ra hiệu quả hơn, bởi sự khách quan, bởi sự sống động lung linh huyền sử, quá vãng sẫm màu và hiện tại mênh mang của câu chuyện. Những tháng năm oanh liệt chống giặc phương Bắc của người Đại Việt ta, cứ hiện dần lên rõ nét và hấp dẫn vô cùng. Rằng:
Đây là chiến địa buổi Trung Hưng Nhị Thánh bắt Ô Mã,
Cũng là bãi đất xưa, thuở trước Ngô chúa phá Hoằng Thao…
Trùng Hưng là niên hiệu ở đời Trần Nhân Tông và Thái Thượng Hoàng Trần Thánh Tông. Tác giả đề cao hai vua Trần (Nhị thánh), theo quan điểm nho gia, điều ấy chẳng có gì lạ. Nhưng trước đó, cũng ở chính nơi đây, Ngô Vương Quyền (Ngô chúa) cũng đã từng tiêu diệt quân Nam Hán, giết chết tướng giặc Hoằng Thao, năm 938. Một sự kiện lặp lại trong lịch sử, không hề là ngẫu nhiên, bởi sau Ngô Quyền, danh tướng Phạm Cự Lạng (Lượng) của vua Lê Đại Hành (Lê Hoàn) cũng từng tiêu diệt quân Tống xâm lược, ở chính nơi đây. Thế là trời sinh ra đất hiểm này, dành làm chỗ vùi thây quân xâm lược phương Bắc. Kẻ xâm lược không chịu rút ra bài học của tiền nhân, để chuốc lấy mối nhục muôn đời không rửa nổi…
Và đây là trận đánh giặc Nguyên Mông trên quãng sông này, qua lời kể của các bô lão:
“Đương khi ấy: Thuyền bè muôn đội, tinh kỳ phấp phới / Hùng hổ sáu quân, giáo gươm sáng chói / Trận đánh được thua chửa phân / Chiến lũy bắc nam chống đối”…
Đó chính là những hình ảnh được dựng lên ở tầm khái quát, toàn cảnh, giữa địch và ta. Đây là trận đánh có ý nghĩa chiến lược, quyết chiến để giành toàn thắng với ta. Còn với kẻ thù, do đó cũng là trận đánh quyết định số phận của chúng, nên tính chất ác liệt càng dữ dội, không thể khác. Cả hai bên đều dốc hết toàn lực, khí thế ngất trời, cả sáu quân, cả thuyền bè muôn đội, giáo gươm sáng chói, rồi tinh kỳ phấp phới, mà trận đánh vẫn còn đang ở giai đoạn giằng co, càng lúc càng cam go quyết liệt. Dựng cảnh chiến trường ở tầm khái quát, tác giả dùng những hình dung từ, tính từ chỉ màu sắc…Nhưng để tả tính chất quyết liệt của trận đánh, tác giả sử dụng những động từ mạnh, liên tiếp, và nhất là thủ pháp khoa trương để tả sự dữ dội, khốc liệt của chiến trường, đến như Ánh nhật nguyệt chừ phải mờ / Bầu trời đất chừ sắp đổi! Khí thế của chiến trường, cùng với khói lửa ngút trời bốc lên cao mãi, che lấp cả mặt trời mặt trăng (nhật nguyệt), khiến cho bầu trời đất dường như muốn đổi sắc. Thật là một đoạn văn tuyệt kỹ, hừng hực hào khi Đông A, thể hiện ý chí quyết chiến quyết thắng của quân dân Đại Việt, từ xưa, cũng chưa từng có bao giờ. Đời Hậu Lê, Nguyễn Trãi cũng một lần nữa thành công với ngòi bút thiên tài của mình, khi ông viết Bình Ngô đại cáo, tái hiện những trận đánh quyết liệt của quân ta với giặc Minh xâm lược.
Tiếp đó là những lời bình luận về ta và địch, về sự thắng sự thua, trong lịch sử và trong thời đại nhà Trần. Về những tiền lệ, ngay đối với lịch sử của đối phương, thì đây: Thế quân mạnh mẽ như Hốt Tất liệt, thừa hưởng từ tiền bối của chúng là Thành Cát Tư Hãn, vó ngựa từng dẫm nát cả châu Âu và vùng Tiểu Á cổ kính, rồi tiến xuống phương nam quật ngã Trung Hoa khổng lồ, không dân tộc nào ngăn được ý chí muốn nuốt chửng thế giới của chúng. Còn vua Nam Hán Lưu Cung cũng nhiều tham vọng và thủ đoạn như vậy. Bọn chúng Những tưởng gieo roi một lần, có thể quét sạch Nam bang bốn cõi! Chúng huyênh hoang, tự đắc, khinh địch và mắc chứng hoang tưởng. Thế nhưng: Trời chẳng chiều người! Chúng vô phúc khi phải đối đầu với một dân tộc tuy nhỏ bé mà kiên cường bất khuất, dưới sự lãnh đạo sáng suốt của nhà Trần, đã từng hai lần ôm đầu máu chạy dài, thế mà vẫn không chịu rút ra bài học ngu xuẩn của sự hoang tưởng, nên hung đồ hết lối, phải ấm ức chết chìm dưới dưới sóng nước Bạch Đằng lịch sử…Rồi so sánh trận Bạch Đằng với trận Xích Bích ở thời Tam quốc, Chu Du dùng kể hỏa công của Khổng Minh, đánh tan 80 vạn quân Tào Tháo. Chưa hết, lại còn so sánh nữa, như trận Hợp Phì, một huyện thuộc tỉnh An Huy, nơi sông Hoài hợp với sông Phì, Tạ Huyền đánh tan trăm vạn quân Bồ Kiên ở đó. Thế nên:
Đến nay nước sông tuy chảy hoài,
Mà nhục quân thù khôn rửa nổi!
Dòng sông Bạch Đằng vẫn thản nhiên chảy mãi, mà Đằng Giang tự cổ huyết do hồng (Giang Văn Minh), mà nhục quân thù khôn rửa nổi! Vậy là Tái tạo công lao, quân dân Đại Việt một lần nữa lại lập chiến công bất hủ trên dòng sông này, nghìn xưa ca ngợi!
Đó là những lời bình luận tâm huyết của tác giả về ý nghĩa của những chiến công trên sóng nước Bạch Đằng, nhất là chiến công hiển hách mới đây của quân dân đời Trần. Còn đây là những lời bình luận về nguyên nhân thành bại:
Thứ nhất là địa linh, trời đất cho ta nơi hiểm trở. Dòng sông Bạch Đằng chảy xiết, núi dựng bên sông như giáo mác, chính là nơi có thể vùi thây quân địch, cho dù chúng hung hãn và thiện chiến đến đâu chăng nữa. Thứ hai là nhân kiệt. Đời Trần, các vua Trần như Thái Tông, Thánh Tông, Nhân Tông, đều là những vị vua anh hùng. Lại thêm những tướng lĩnh kiệt hiệt, như Đại Vương Trần Hưng Đạo, vị tổng tư lệnh thiên tài, rồi Chiêu Minh Vương Trần Quang Khải, Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật, cùng rất nhiều những anh hùng hữu danh và vô danh khác, lãnh đạo, chỉ huy quân dân làm nên những chiến công lừng lẫy. Hình như là chưa đủ, tác giả còn so sánh cuộc hội quân của Tiết chế Trần Hưng Đạo diễn ra ở bến Bình Than dưới triều Trần, với hội Mạnh Tân ở đời nhà Chu, khi Lã Vọng (Khương Tử Nha) giúp Chu Vũ Vương hội quân ở đây, diệt Trụ. Rồi Trận Duy Thủy, đời Hán Cao Tổ Lưu Bang, danh tướng Hàn Tín dùng kế tháo nước đánh bại quân Tề. So sánh như thế, để thấy rõ tài năng kiệt xuất của tướng lĩnh nhà Trần, chẳng những giỏi về chiến trận, mà còn giỏi cả mưu lược. Kìa trận Bạch Đằng mà đại thắng / Bởi Đại Vương coi thế giặc nhàn! Đại Vương đây là Đại Vương Trần Quốc Tuấn, Tiết chế toàn quân, có tầm nhìn chiến lược thật kỳ diệu. Giặc Nguyên Mông kéo sang lần thứ ba, quyết trả thù cho hai lần đại bại trước đó, vào các năm 1255, 1285. Thế giặc lần này rất mạnh và hung hãn. Vua Trần Nhân Tông hỏi Hưng Đạo Vương: “Giặc đến thì làm thế nào?”, Hưng Đạo Vương nói: “Thế giặc năm nay dễ phá”! Thế là Đại Vương đã nắm chắc phần thắng trong tay, chỉ còn chờ thời cơ tiêu diệt chúng. Thực tế đã diễn ra đúng như nhận định của vị thống soái thiên tài. Tác giả đã phải thốt lên: Kìa trận bạch Đằng mà đại thắng / Bởi Đại Vương coi thế giặc nhàn! Và khẳng định: Tiếng thơm còn mãi, bia miệng không mòn!
Dân gian có câu: Trăm năm bia đá cũng mòn / Nghìn năm bia miệng vẫn còn trơ trơ! Câu văn của Trương Thái Bảo tạo dựng một thế đối lập về nội hàm, đối xứng về hình thức. Với quân dân nhà Trần, thì tiếng thơm còn mãi, bất tử cùng thời gian. Với kẻ thù thì nỗi nhục thua trận cùng lời chê bai của hậu thế, bia miệng không mòn, không bao giờ rửa sạch! Thật là chí lý và khách quan!
Có thể nói không ngoa rằng Trương Hán Siêu đã tái hiện một chiến công hiển hách của quân dân nhà Trần bằng một đoạn văn thật hào sảng, rất tiêu biểu cho âm hưởng thơ văn đời Lý Trần. Hình ảnh một dân tộc bất khuất, không cam tâm làm nô lệ, bừng lên sáng chói ở đoạn văn này. Vua Trần Minh Tông trước đó viết rất hay về sông Bạch Đằng qua bài thơ Bạch Đằng Giang của ông. Một số tác giả khác như Nguyễn Sưởng, với bài thơ Bạch Đằng giang, Nguyễn Trãi, với bài thơ Bạch Đằng hải khẩu, rồi Vũ Mộng Nguyên (Nguyễn Mộng Tuân) với Hậu Bạch Đằng giang phú, cũng viết rất hay về Bạch Đằng, nhưng bài phú của Trương Hán Siêu mới là tác phẩm thể hiện được đầy đủ nhất, sinh động nhất những tinh túy của nghệ thuật văn chương khi viết về chiến công trên sông Bạch Đằng. Bởi tài hoa chăng? Bởi tác giả là người trực tiếp tham gia hoặc chứng kiến chiến công này, khi còn làm trợ thủ cho Hưng Đạo Vương chăng? Hay bởi sự thăng hoa của cảm xúc thiên phú cùng sự linh ứng của tổ tiên ngầm giúp rập chăng?
Đoạn cuối của bài phú, đột nhiên âm hưởng chuyển sang một cung bậc khác, trầm lắng suy tư chiêm nghiệm:
Khách chơi sông chừ hổ mặt,
Người hoài cổ chừ lệ chan.
Câu văn “biền ngẫu” ( hai con ngựa sóng đôi) về hình thức, nhưng tình ý chỉ là một. Khách chơi sông, với người hoài cổ, chẳng phải là tác giả bài phú này hay sao? Một người từng trải mấy đời vua Trần, từ thời hưng thịnh đến suy vong, nhìn cảnh mà trông về quá khứ xa xôi đẹp đẽ, lại chợt nghĩ đến trách nhiệm của mình, giờ đây, cảm thấy hổ thẹn, hổ mặt với tiền nhân, với những anh hùng chiến sĩ đã hy sinh anh dũng ở đây. Đó là một sự hổ mặt của kẻ còn có nhân cách, còn có thiên lương, liêm sỉ, chân thành mà xúc động. Bởi thế, nên người hoài cổ chừ lệ chan, cũng là một điều phải lẽ…
Rồi vừa đi vừa ca rằng:Sông Bạch Đằng vẫn còn đây, luồng to sóng lớn dồn về bể Đông / Những người bất nghĩa tiêu vong, chỉ còn mãi lưu danh những anh hùng hy sinh vì nước. Đó chính là sự công minh của lịch sử. Rồi ca ngợi các vua Trần, Thánh Tông và Nhân Tông, ca ngợi dòng sông Bạch Đằng mãi đi cùng lịch sử hào hùng của dân tộc. Kết luận, tác giả viết:
Giặc tan muôn thuở thanh bình,
Bởi đâu đất hiểm, cốt mình đức cao!
Chiến thắng Bạch Đằng quyết định thắng lợi cuộc chiến tranh chống giặc Nguyên Mông lần thứ ba này, đương nhiên có nhiều yếu tố hợp thành. Tuy nhiên, tác giả nhấn mạnh vào chữ “Đức”, Đức cao. Ở đây, Trương Hán Siêu thể hiện một quan điểm hoàn toàn biện chứng. Đức ở đây được xem như là một phạm trù mở, là tài năng chỉ đạo chiến tranh kiệt xuất của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, là ý chí của các vua Trần, là sự đoàn kết của tầng lớp lãnh đạo, là quân dân một dạ, là nhiệt tình yêu nước và ý chí quyết chiến quyết thắng của cả dân tộc, là sự giúp đỡ của tổ tiên, cùng sự linh ứng của trời đất…Địa lợi (đất hiểm) đương nhiên là rất quan trọng, nhưng quyết định thắng lợi, tựu chung và tiên quyết, vẫn là ở Đức cao vậy!
- Kết bài:
Bạch Đằng giang phú của Trương Hán Siêu là một tráng ca bất hủ. Âm điệu của bài phú chuyển hóa theo mạch tâm tư, khi thênh thang tiêu sái, khi khắc khoải ngậm ngùi, khi cuộn sôi hào sảng, phơi phới tự hào, lại khi lặng lẽ trầm lắng suy tư. Mạch văn linh hoạt, dài ngắn xa gần, biến ảo thực hư, diễn tả rất thành công sự chuyển đổi sinh động của cảm xúc. Người xưa bảo rằng đây là một áng văn tuyệt kỹ, được xếp vào hàng Thiên cổ hùng văn, quả cũng không ngoa! Để lại cho đời một áng văn bất hủ, Trương Hán Siêu chẳng phải cũng đã thành bất hủ với trời đất đấy ư?
