Chiếc lá trong thi ca – biểu tượng của thời gian tàn phai
Bản chất của nghệ thuật là biểu đạt hiện thực cuộc sống bằng các biểu tượng. Lý thuyết mô phỏng hình thái học trong nghệ thuật phương Tây đã tồn tại hàng nghìn năm, song đến ngày nay người ta đã nhìn lại và khẳng định nghệ thuật không thể là hiện thực được mô phỏng hoàn toàn. Nghệ thuật là phải thông qua các biểu tượng nghệ thuật để tái hiện hiện thực một cách chủ quan có mục đích.
Biểu tượng là những hình ảnh sự vật cụ thể cảm tính bao hàm trong nó nhiều ý nghĩa gây được ấn tượng sâu sắc đối với người đọc. Biểu tượng nghệ thuật được coi là kí hiệu thẩm mĩ đa nghĩa bao gồm cái biểu đạt và cái được biểu đạt. Nó chính là sự mã hoá cảm xúc ý tưởng của nhà văn. Biểu tượng trở thành phương tiện diễn đạt cô đọng hàm súc có sức khai mở rất lớn trong sự tiếp nhận của độc giả. Một trong những biểu tượng nghệ thuật ít được các nhà nghiên cứu quan tâm đó là chiếc lá – biểu tượng của thời gian tàn phai.
Trong thi ca, hình ảnh chiếc lá được biểu hiện dưới nhiều góc độ khác nhau. Có lúc chiếc lá được xem như là hình ảnh của sự sinh sôi nảy nở. Chiếc lá xanh biểu thị sức sống tràn đầy, mùa màn tốt tươi, cảnh vật yên bình. Có khi nó được xem như là sự tàn úa, tàn phai, cái chết. Đôi khi, nó đọng lại như một dấu hiệu của thời gian trong vũ trụ tuần hoàn.
Trước hết, chiếc lá là dấu hiệu của thòi gian đang trôi chảy:
“Một cánh ngô đồng rụng
Biết mùa thu đang về”.
Có lẽ hình ảnh chiếc lá vàng gắn chặt với mùa thu từ khi con người biết nhận thức về thời gian và thiên nhiên, vũ trụ. Mùa xuân lộc biếc đơm cành, chồi nụ căng tràn sinh lực. Mùa hạ lá xanh thắm biếc, hoa trái đơm cành trổ hạt. Mùa thu lá vàng xơ xác, rơi rụng. Đó cũng là bước đi của thời gian, khép kín một vòng tuần hoàn của lá.
Hãy nghe Lưu Trọng Lư nghe tiếng lá vàng khô trong khu rừng:
“Em không nghe mùa thu
Lá khô rơi xào xạc
Con nai vàng ngơ ngác
Đạp lên lá vàng khô”
Hay Xuân Diệu đang ngắm nhìn một chiếc lá dần tan phai:
“Hơn một loài hoa đã rụng cành
Trong vườn sắc đỏ rũa màu xanh”.
Sự xâm lấn của sắc đỏ đối với màu xanh và cuối quá trình đó màu vàng xuất hiện khẳng định sự thắng thế hoàn toàn của thời gian. Thời gian cứ trối đi và hiện hình trên từng chiếc lá. Những bước đi vô hình nhưng tàn nhẫn, bỏ lại phía sau nó là sự hủy diệt khủng khiếp vô cùng. Trước cảnh vật ấy ai mà chẳng nao lòng.
Nguyễn Khuyến lại biểu thị cái thời gian trôi chảy ấy một cách tinh tế hơn:
“Sóng biếc theo làn hơi gợn tí
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo”.
Ở đây không có sự xung đột hay biến đổi về màu sắc, thị giác đã bị bỏ qua hoàn toàn. Dòng thời gian trôi chảy được biểu thị bằng một chiếc lá bay, rất nhanh nhưng cũng kịp để nhận diện. Rất lặng lẽ, nhanh chóng trong khoảnh khắc, đó là thời gian đang trôi đi dù vạn vật có kịp chuẩn bị gì hay không để theo đuổi cùng nó.
Chúng ta hãy lắng nghe bài thơ tả cảnh thu của Huy Cận:
“Nai cao gót lẫn trong mù
Xuống rừng nẻo thuộc nhìn thu mới về
Sắc trời trôi nhạt dưới khe
Chim đi, lá rụng cành nghe lạnh lùng
Sầu thu lên vút song song
Với cây hiu hắt, với lòng quạnh hiu”
Chim đi, lá rụng là biểu thị của thời gian. Mùa thu đến với nỗi buồn thăm thẳm. Tất cả dường như đang cố chuyển mình để tìm kiếm một vận hội mới trong mùa xuân năm sâu. Cảnh vật ấy tác động mãnh liệt lên tâm hồn con người. khiến ta nghĩ đến một sự nhạt phai đang và sẽ xảy ra cuốn đi hết mọi sự rực rỡ của sự sống. Có thể đồng nhất mùa thu, lá vàng và sự hủy hoại.
Chế lan Viên cũng từng có lần trăn trở:
“Ai đâu trở lại mùa thu trước
Nhặt lấy cho tôi những lá vàng”
Rõ ràng chiếc lá, mùa thu gọi cho ta về dòng trôi chảy của dòng gian bất định. Nó vừa là hình ảnh chuyên chở tâm tạng cũng vừa là định lượng để thi sĩ cân đếm tháng ngày trôi. Hình ảnh lá vàng rơi xuống có ý nghĩa kết thúc của một quá trình và khởi đầu một hành trình mới. Và mỗi khi, cần biểu đạt tính thời gian trôi chảy, gợi về cái vòng quay khắc nghiệt của nó người ta lại tìm về với chiếc lá vàng.