Nhà văn Nga Sô-lô-khốp đã nói: Đối với con người, sự thật đôi khi nghiệt ngã, nhưng bao giờ cũng dũng cảm củng cố trong lòng người đọc niềm tin ở tương lai. Tôi mong muốn những tác phẩm của tôi sẽ làm cho con người tốt hơn, tâm hồn trong sạch hơn, thức tỉnh tình yêu đối với con người và khát vọng tích cực đấu tranh cho lí tưởng nhân đạo và tiến bộ của loài người.
Suy nghĩ của anh (chị) về ý kiến trên, làm sáng tỏ vấn đề qua một số tác phẩm trong chương trình Ngữ văn 10 Nâng cao
Hướng dẫn làm bài:
- Mở bài:
– Giới thiệu vấn đề nghị luận: đặc trưng và chức năng giáo dục của văn học. Văn học không giáo dục con người một cách giáo điều, khô khan, mà tác động vào tình cảm, nhận thức, để con người tự hoàn thiện bản thân mình. Vì vậy chức năng giáo dục ở đây bao hàm cả tự giáo dục.
- Thân bài:
1. Giải thích ý kiến:
– “Đối với con người, sự thật đôi khi nghiệt ngã“ : Văn học luôn phản ánh chân thực đời sống, thông qua sự thức nhận, thấu cảm và nghiền ngẫm suy tư của nhà văn. Bức tranh đời sống trong văn học vì vậy không chỉ có ánh sáng của hạnh phúc, niềm vui,… mà còn có màu xám của những sự thật nghiệt ngã, cay đắng như: sự tràn lan của cái xấu, cái ác, sự băng hoại của nhân phẩm, đạo đức con người, sự lên ngôi của đồng tiền,…
– Nhưng quan trọng hơn là từ những sự thật đôi khi nghiệt ngã, văn học đã tác động sâu sắc tới người đọc và thực hiện được chức năng cao quý – giáo dục, hướng thiện con người: giúp con người sống tốt đẹp hơn, tâm hồn trong sạch, giàu tình yêu thương, luôn lạc quan tin tưởng ở tương lai, và đấu tranh tích cực cho lí tưởng nhân đạo và tiến bộ của loài người.
→ Ý nghĩa của nhận định: Nhận định đề cập đến đặc trưng và chức năng giáo dục của văn học. Văn học không giáo dục con người một cách giáo điều, khô khan, mà tác động vào tình cảm, nhận thức, để con người tự hoàn thiện bản thân mình. Vì vậy chức năng giáo dục ở đây bao hàm cả tự giáo dục.
2. Bàn luận về ý kiến:
– Xuất phát từ đặc trưng của văn học: “Văn học và cuộc sống là hai vòng tròn đồng tâm, mà tâm điểm là con người” (Nguyễn Minh Châu). Nhà văn là “người thư kí trung thành của thời đại” (Banzac). Bằng cảm quan hiện thực sắc sảo, người nghệ sĩ ghi lại bao bộn bề của cuộc sống, với những giá trị tốt đẹp cần nâng niu và cả những “sự thật đôi khi nghiệt ngã” mà con người buộc phải đối diện.
– Xuất phát từ đặc trưng của quá trình sáng tạo: Người nghệ sĩ vốn có tâm hồn nhạy cảm, mang trong tim những tình cảm nồng cháy với con người và cuộc đời, hòa quyện với một tầm tư tưởng nhân văn cao cả. Khi sáng tác, nhà văn dồn hết tư tưởng tình cảm, nhiệt huyết của mình để “thai nghén đứa con tinh thần”. Bởi vậy, trong quá trình tiếp nhận, người đọc sẽ được lay động, cảm hóa bởi những rung cảm đầy thẩm mĩ và suy tư sâu sắc của nhà văn.
– “Văn học là nhân học” (Macxim Gorki). Một tác phẩm văn học chân chính phải lấy con người làm gốc, làm cho tâm hồn con người trở nên trong sạch, nhân ái, lạc quan yêu đời, biết đấu tranh chống lại cái xấu cái ác, hướng con người tới Chân – Thiện – Mĩ.
– Mỗi con người là một tế bào của xã hội. Khi mỗi cá nhân biết sống đẹp, sẽ góp phần xây dựng một xã hội tiến bộ, nhân văn.
→ Thực hiện được chức năng cao quý của mình, văn học mới bất tử trong lòng người, và người nghệ sĩ mới hoàn thành được sứ mệnh là “người dẫn đường đến sứ sở của cái đẹp” (Pautốpxki)
⇒ Như vậy ý kiến của Sô-lô-khốp hoàn toàn đúng đắn.
3. Chứng minh:
– Đây là kiểu đề mở, vì vậy phần chứng minh sẽ thỏa sức cho học sinh sáng tạo.
– Ở phần này, bài làm phải đạt được những yêu cầu sau :
+ Chọn đúng được những tác phẩm hay, đặc sắc.
+ Phân tích theo đặc trưng thể loại, gắn với hoàn cảnh ra đời, thời đại văn học,…. Chú ý phân tích định hướng để làm sáng tỏ:
+ Nội dung hiện thực phản ánh trong tác phẩm, đôi khi bao hàm cả hiện thực nghiệt ngã.
+ Chức năng giáo dục (tự giáo dục) của văn học: giúp con người sống tốt đẹp hơn, tâm hồn trong sạch, giàu tình yêu thương, luôn lạc quan tin tưởng ở tương lai, và đấu tranh tích cực cho lí tưởng nhân đạo và tiến bộ của loài người.
4. Bình luận:
– Nhận định rất sâu sắc, được rút ra từ chính sự trăn trở của Sô-lô-khốp trong suốt cuộc đời cầm bút.
– Sô-lô-khốp đã có sự gặp gỡ với quan niệm tiến bộ của rất nhiều nhà nhân đạo chủ nghĩa trong văn học nhân loại (mở rộng các ý kiến tương đồng).
– Văn học thực hiện chức năng cao cả của mình thông qua những đặc trưng riêng của nghệ thuật ngôn từ (Ngôn ngữ văn học có tính hình tượng, biểu cảm, cá thể hóa, phi vật thể về không gian, thời gian,…), nên có sức cảm hóa và lay động sâu xa.
– Yêu cầu đối với người nghệ sĩ: cần có cảm quan hiện thực sắc sảo, chan chứa tình yêu thương con người, có tầm tư tưởng lớn lao, có khát vọng đấu tranh cho hạnh phúc của nhân loại, và công phu trong sáng tạo nghệ thuật.
– Yêu cầu đối với người tiếp nhận: Tìm hiểu một tác phẩm là tiếp xúc với một con người, hiểu thêm một nhân cách. Người đọc phải luôn có khát vọng hướng thiện, không ngừng học tập, tích lũy vốn sống, nâng cao năng lực cảm thụ tác phẩm, để có thể tri âm với tác giả.
- Kết bài:
– Khẳng định chức năng giáo dục của văn học.
Tham khảo:
- Mở bài:
Văn học nghệ thuật là một hình thức của lý tưởng có chức năng làm cân bằng đời sống tinh thần của con người, bù đắp cho nhân loại những gì chưa có, chưa đến, những gì đang ao ước, mong mỏi, hi vọng. Nói đến chức năng của văn học là nói đến vai trò, tác dụng của văn học đối với đời sống xã hội, con người mà các hình thái ý thức xã hội khác không thể thay thế được. Có thể xem việc rèn luyện, phát triển những năng lực tình cảm của con người như một ý nghĩa xã hội quan trọng của văn học. Bởi thế, bên cạnh các chức năng nhận thức, thẩm mỹ, dự báo, giải trí… thì chức năng giáo dục là một chức năng vô cùng quan trọng mà văn học mang tới cho đời sống con người.
Vũ Quỳnh đã từng nói: “Văn chương có khả năng khuyến điều thiện, răn điều ác, bỏ giả, theo thật”. Còn Macxim Gorki trong bài viết Tôi đã học tập như thế nào lại tâm sự: “Mỗi cuốn sách đều là một bậc thang nhỏ mà khi bước lên, tôi tách khỏi con thú để lên tới gần Con Người, tới gần quan niệm về cuộc sống tốt đẹp nhất và về sự thèm khát cuộc sống ấy”. Và, văn học là một trong những loại sách, như quan niệm của M.Gorki, giúp người đọc “tới gần Con Người, tới gần quan niệm về cuộc sống tốt đẹp nhất”.
Văn học không phải là đạo đức học nhưng văn học, bằng những hình tượng thẩm mỹ được xây dựng nên bởi một thứ chất liệu đặc biệt- ngôn ngữ nghệ thuật, lại có khả năng làm cho con người ta tốt hơn hoặc là hoàn thiện hơn về nhân cách, nếu đó là thứ văn học chân chính. Tuy nhiên, nói đến chức năng giáo dục của văn học không có nghĩa chỉ bó hẹp trong vấn đề giáo dục đạo đức xã hội, giáo dục lập trường tư tưởng, không phải là sự lên lớp về các nguyên tắc, quy phạm đạo đức mà phần việc này đã có bộ môn Đạo đức, các trường tuyên huấn đảm nhận. Giáo dục ở văn học chính là tạo nên những giá trị tinh thần, bồi dưỡng tâm hồn và tình cảm, xây dựng nhân cách và bản lĩnh cho mọi thế hệ công dân, góp phần tạo nên môi trường đạo đức xã hội trong sáng, lành mạnh, có văn hóa.
Quan niệm cho rằng văn học chỉ là vũ khí, là công cụ của công tác tư tưởng, quan niệm chức năng giáo dục là lên lớp thuyết lý đạo đức đều đã rất cũ kĩ, duy ý chí và không đúng với thực tế đặc thù của đời sống văn học. Mà văn học thực hiện chức năng giáo dục bằng con đường riêng của nó: tác động vào tình cảm con người bằng sự cảm hóa bởi những hình tượng thẩm mỹ. Với việc xây dựng nên những hình tượng thẩm mỹ, văn học hoặc làm cho con người yêu mến kính trọng, hoặc khinh bỉ căm ghét, hoặc đau đớn xót thương, hoặc căm giận trào sôi. “Văn học giúp cho con người hiểu được bản thân mình, nâng cao niềm tin vào bản thân mình và làm nảy sinh trong con người một khát vọng hướng tới chân lí, đấu tranh với cái xấu xa trong con người, biết tìm tòi cái tốt trong con người và thức tỉnh trong tâm hồn họ sự xấu hổ, chí căm thù, lòng dũng cảm, biết làm tất cả để con người trở nên lành mạnh hơn và tắm đẫm con người trong ánh sáng thiêng liêng của vẻ đẹp” (Gorki).
Văn học góp phần nuôi dưỡng tâm hồn, trí tuệ, tình cảm đạo đức cho con người bằng cách tập cho người đọc một thói quen cảm thụ tinh tế, mài sắc cho họ cảm quan nhận thức, khả năng nhận ra cái chân, cái thiện, cái mỹ trong đời sống bộn bề. Từ chỗ say mê, xúc động mãnh liệt, văn học làm cho con người nhận ra lẽ phải- trái, cái đúng- sai, nhận ra sự lầm lạc. Bởi thế, cần khẳng định rằng, mục đích của văn học không phải là đạo đức, mục đích của nó là chuẩn bị cho con người tiếp thu đạo đức. Văn học có khả năng thanh lọc và cảm hóa con người rất lớn. Vậy, quá trình giáo dục của văn học đối với người đọc diễn ra như thế nào?
Quá trình giáo dục trong văn học là một quá trình tác động lâu dài, tinh tế, bền bỉ. Ảnh hưởng của văn học nghệ thuật đối với con người diễn ra không phải một lúc mà thường là thấm vào dần dần, mỗi ngày một ít. Bản chất của văn học nghệ thuật là tình cảm. Đánh vào tình cảm là tác động vào khâu then chốt để lay chuyển con người. Nghệ thuật, cho dù là cao siêu và sâu sắc đến đâu trước hết cũng đòi hỏi xúc động. Bị xúc động, bị lôi cuốn, say mê bởi những điều trong tác phẩm, từ đó người đọc mới tự nhận thức lại chính mình và có những thay đổi, giác ngộ cần thiết cho chính mình.
Trong quá trình tác động để biến cải con người, tác phẩm văn học nghệ thuật hiện ra không phải như người thầy, như nhà thuyết giáo mà như là người đồng hành, người đối thoại với bạn đọc. Sự đối thoại đó cũng chính là sự đối thoại bên trong ở mỗi người tiếp nhận nghệ thuật, đối thoại giữa mình với mình, giữa phần thiện và phần ác, phần lương tri và tội lỗi, giữa lí trí cao cả và dục vọng thấp hèn trong mỗi con người. Tác phẩm nghệ thuật bao giờ cũng nhằm khơi dậy cuộc đấu tranh, sự vật lộn bên trong ấy. Nó là tấm gương để con người tự soi mình, tự đối chiếu và phán xét về người khác cũng như về chính bản thân mình. Bằng cách đó, văn học chuyển quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục.
Ở đây, sự thuyết phục từ bên ngoài chuyển dần thành tự thuyết phục. Giáo dục của văn học nghệ thuật do vậy không có tính chất cưỡng bức mà là một hoạt động tự giác. Không ai bắt mình phải làm theo những điều nhà văn mong muốn, những lời nhân vật kêu gọi, nhưng khi tiếp nhận tác phẩm, tất cả những điều hay dở, tùy thuộc vào quá trình nhận thức và khả năng tự đấu tranh ở mỗi người, thấm dần một cách tự nhiên và dễ dàng vào người đọc. Rồi một lúc nào đó, họ làm theo những điều hay dở ấy lúc nào không biết. Không phải ngẫu nhiên, khi nói đến chức năng giáo dục của văn học, người ta hay nói đến giáo dục đạo đức. Đây là một trong những mục tiêu tác động chính của tác phẩm văn học đối với đời sống con người.
Nghệ thuật thời nào cũng vậy, luôn luôn có xu hướng khuếch đại cái tốt để nó trở nên đẹp đẽ, lộng lẫy hơn, từ đó lôi cuốn, hấp dẫn mọi người, làm cho mọi người tin rằng trên đời bao giờ cũng còn có công lý, lương tri, bao giờ cũng có người tốt, khơi dậy ở mỗi người khát vọng vươn tới cái lí tưởng, muốn noi gương, bắt chước làm theo điều thiện, điều hay. Vì vậy, trong văn học nghệ thuật không bao giờ thiếu cái đẹp, thiếu chất lý tưởng, thiếu chất anh hùng, lãng mạn, thiếu nhân vật tích cực. Đồng thời nhà văn cũng phóng đại cái xấu, làm cho nó trở nên ghê tởm và đáng ghét, phủ định nó, trước là trong tác phẩm và sau là trong chính cuộc đời.
- Kết bài:
Không có một người thầy nào có thể dạy cho trẻ hết tri thức về cuộc sống và tình cảm con người cũng như cách đối nhân xử thế, nhưng văn học có thể mang lại điều kỳ diệu đó và sẽ đi theo trẻ suốt cuộc đời như một người thầy vĩ đại nhất. Đến với văn học, tâm hồn non nớt của các em học sinh sẽ được chắp thêm đôi cánh để có thể tự tin bay cao, như một búp non tràn trề nhựa sống tình thương sẵn sàng vươn lên trong vườn hoa nhân ái của cuộc đời. Bởi vậy, người thầy phải là người biết cách khơi dậy và phát huy chức năng cao cả này của văn học đối với các em học sinh qua mỗi bài dạy của mình.
