Đọc hiểu văn bản:
Nước Đại Việt ta
(trích Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi)
I. Đọc – hiểu chú thích:
1. Tác giả:
– Nguyễn Trãi (1380 – 1442), hiệu là Ức Trai, quê gốc ở làng Chi Ngại, huyện Phượng Sơn, lộ Lạng Giang (nay thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương). Ông là người có công lớn giúp Lê Lợi đánh bại nghĩa quân xâm lược và xây dựng đất nước sau này.
– Ông là một nhà quân sự, chính trị lớn của dân tộc Việt Nam. Đồng thời cũng là một nhà văn, nhà thơ lớn của dân tộc. Thế nhưng đến cuối cùng, cuộc đời ông phải kết thúc đầy bi thảm vào năm 1442 với vụ án nổi tiếng “Lệ Chi Viên”.
– Năm 1980, UNESCO (Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc) công nhận Nguyễn Trãi là Danh nhân văn hóa thế giới.
2. Tác phẩm:
– Xuất xứ: “Bình Ngô đại cáo” do Nguyễn Trãi thừa lệnh Lê Thái Tổ (Lê Lợi) soạn thảo sau khi đánh thắng quân Minh, được công bố ngày 17 tháng chạp năm Đinh Mùi (1428). Bài cáo được coi như một bản Tuyên ngôn độc lập của đất nước ta lúc bấy giờ. Đoạn trích “Nước Đại Việt ta” được trích trong Bình Ngô đại cáo do Bùi Văn Nguyên dịch dựa theo bản dịch của Bùi Kỷ. Nhan đề đoạn trích do người biên soạn đặt tên.
– Cáo là thể văn nghị luận cổ, thường được viết bằng văn biên ngẫu thường được vua chúa hoặc thủ lĩnh dùng để trình bày một chủ trương hay công bố kết quả của một sự nghiệp để mọi người cùng biết. Cáo là thể văn có tính chất hùng biện, lời lẽ đanh thép, lí luận sắc đáng.
– Bố cục gồm 3 phần:
+ Phần 1. Hai câu đầu: Tư tưởng nhân nghĩa.
+ Phần 2. Tám câu tiếp theo: Chân lý về sự tồn tại độc lập của đất nước.
+ Phần 3. Sáu câu cuối: Minh chứng cho sức mạnh nhân nghĩa của dân tộc.
II. Đọc – hiểu văn bản:
1. Tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi:
– “Yên dân”: làm cho nhân dân được hưởng thái bình, hạnh phúc
– “Trừ bạo”: Diệt mọi thế lực tàn bạo để giữ yên cuộc sống cho nhân dân
⇒ Nhân nghĩa là phải vì nhân dân, chống quân xâm lược là ngăn chặn mọi thế lực có thể làm hại đến dân, cho nhân dân hưởng thái bình hạnh phúc
2. Chân lý về sự tồn tại độc lập của đất nước:
Nguyễn Trãi đã chứng tỏ đất nước ta là một đất nước có:
+ Nền văn hiến riêng: Vốn xưng nền văn hiến đã lâu
+ Lãnh thổ riêng: Núi sông bờ cõi đã chia
+ Phong tục riêng: Phong tục Bắc Nam cũng khác
+ Lịch sử, chế độ riêng: Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời gây nền độc lập/Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên hùng cứ một phương
⇒ Khẳng định Đại Việt là một quốc gia có độc lập chủ quyền, cũng như là một nước tự lực tự cường, có thể vượt mọi thử thách để đi đến độc lập.
3. Sức mạnh của nhân nghĩa, sức mạnh của độc lập dân tộc.
– Dẫn chứng hùng hồn về sự thất bại của kẻ thù trong quá khứ: “Lưu Cung tham công nên thất bại/Triệu Tiết thích lớn”, “Cửa Hàm Tử bắt sống Toa Đô/Sông Bạch Đằng giết tươi Ô Mã”.
⇒ Đây đều là những chiến thắng vẻ vang của dân tộc ta. Từ đó khẳng định sức mạnh làm cho kẻ thù thất bại thảm hại, sức mạnh ấy đập tan mọi khó khăn mọi thử thách.
III. Tổng kết.
* Nội dung: Đoạn trích “Nước Đại Việt ta” có ý nghĩa như một bản tuyên ngôn độc lập: Nước ta là đất nước có nền văn hiến, có lãnh thổ riêng, phong tục riêng, có chủ quyền, có truyền thống lịch sử… bất kỳ hành động xâm lược trái đạo lý nào của kẻ thù đều sẽ phải chịu một kết cục thất bại.
* Nghệ thuật: lập luận chặt chẽ, chứng cứ giàu sức thuyết phục, giọng thơ đanh thép thể hiện ý chí của dân tộc…
Trả lời câu hỏi SGK.
Câu 1 (trang 69, SGK): Đoạn trích là phần mở đầu Bình Ngô đại cáo. Đoạn này có ý nghĩa nêu tiền đề cho toàn bài, tất cả nội dung được phát triển về sau đều xoay quanh tiền đề đó. Theo em, khi nêu tiền đề, tác giả đã khẳng định những chân lí nào?
Trả lời:
Nguyễn Trãi đã khẳng định những chân lý :
– Nước ta có nền văn hiến lâu đời.
– Nước ta có cương vực lãnh thổ riêng.
– Nước ta có phong tục tập quán.
– Nước ta có lịch sử riêng, chế độ riêng.
Câu 2 (trang 69, SGK): Qua hai câu “Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân – Quân điếu phạt trước lo trừ bạo”, có thể hiểu cốt lõi tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi là gì? Người dân mà tác giả nói tới là ai? Kẻ bạo ngược mà tác giả nói tới là kẻ nào?
Trả lời:
– Cốt lõi tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi là “yên dân”, “trừ bạo”. Yên dân là làm cho dân được hưởng thái bình, hạnh phúc. Mà muốn yên dân thì trước hết phải diệt trừ bọn tàn bạo.
– Người dân mà tác giả nói đến ở đây là những người dân Đại Việt đang phải chịu bao đau khổ dưới ách thống trị của giặc Minh. Như vậy khái niệm nhân nghĩa của Nguyễn Trãi gắn liền với lòng yêu nước, gắn liền với quốc gia, dân tộc.
– Những kẻ bạo ngược mà tác giả nói đến ở đây không phải ai khác, đó chính là bọn giặc Minh.
Câu 3 (trang 69, SGK): Để khẳng định chủ quyền độc lập dân tộc, tác giả đã dựa vào những yếu tố nào? Nhiều ý kiến cho rằng ý thức dân tộc ở đoạn trích Nước Đại Việt ta là sự tiếp nối và phát triển ý thức dân tộc ở bài thơ Sông núi nước Nam vì sao? Để trả lời câu hỏi này, hãy tìm hiểu xem những yếu tố nào đã được nói tới trong Sông núi nước Nam và những yếu tố nào mới được bổ sung trong Nước Đại Việt ta.
Trả lời:
– Để khẳng định chủ quyền độc lập của dân tộc, Nguyễn Trãi đã dựa vào các yếu tố như: nền văn hiến lâu đời, cương vực lãnh thổ, phong tục tập quán, lịch sử riêng, chế độ riêng. Với những yếu tố căn bản này, tác giả đã đưa ra một khái niệm khá hoàn chỉnh về quốc gia, dân tộc.
– So với ý thức về quốc gia dân tộc trong bài thơ Sông núi nước Nam, thì ở Nguyễn Trãi, ta thấy nó vừa có sự kế thừa lại vừa có sự phát huy và hoàn thiện. Ý thức về nền độc lập của dân tộc thể hiện trong bàiSông núi nước Nam được xác định ở hai phương diện: lãnh thổ và chủ quyền; còn trong bài Nước Đại Việt ta, ý thức dân tộc đã phát triển cao, sâu sắc và toàn diện. Ngoài lãnh thổ và chủ quyền, ý thức về độc lập dân tộc còn được mở rộng, bổ sung thành các yếu tố mới: đó là nền văn hiến lâu đời, đó là phong tục tập quán riêng, truyền thống lịch sử anh hùng. Có thể nói, ý thức dân tộc đến thế kỉ XV đã phát triển sâu sắc, toàn diện hơn nhiều so với thế kỉ X.
Câu 4 (trang 69, SGK): Hãy chỉ ra những nét đặc sắc nghệ thuật của đoạn trích và phân tích tác dụng của chúng.
Trả lời:
Những nét đặc sắc về nghệ thuật trong đoạn trích:
– Tác giả sử dụng nhiều lớp từ ngữ diễn đạt tính chất hiển nhiên, vốn có lâu đời của nước Đại Việt ta. Các từ như: từ trước, vốn xưng, đã lâu, đã chia, cũng khác,…
– Biện pháp so sánh kết hợp với liệt kê cũng tạo cho đoạn văn hiệu quả cao trong lập luận (tác giả đặt nước ta ngang hàng với Trung Hoa về nhiều phương diện như: trình độ chính trị, văn hoá,…).
– Những câu văn biền ngẫu chạy song song liên tiếp với nhau cũng giúp cho nội dung nghệ thật và chân lí mà tác giả muốn khẳng định chắc chắn và rõ ràng hơn.
Trả lời câu 5 (trang 69, SGK): Sức thuyết phục của văn chính luận Nguyễn Trãi là ở chỗ kết hợp giữa lí lẽ và thực tiễn. Qua đoạn trích trên, hãy chứng minh.
Trả lời:
Sức thuyết phục của văn chính luận Nguyễn Trãi là ở chỗ kết hợp chặt chẽ giữa lí lẽ và thực tiễn. Quả đúng như vậy! Người anh hùng Nguyễn Trãi đã tự tin khẳng định truyền thống văn hiến lâu đời của nước Việt ta. Và quả thực chúng ta rất tự hào bởi trên thực tế:
Núi sông bờ cõi đã chia
Phong tục Bắc Nam cũng khác
Nhân dân ta có chủ quyền, có thuần phong mỹ tục riêng làm nên hai phương Bắc – Nam khác biệt. Ta có nền độc lập vững vàng được xây bằng những trang sử vẻ vang. Hùng cứ cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên ở phương Bắc là các triều Triệu, Đinh, Lý, Trần ở phương Nam. Hơn thế nữa, bao đời nay :
Tuy mạnh yếu từng lúc khác nhau
Song hào kiệt đời nào cũng có
So với Nam quốc sơn hà, khái niệm quốc gia dân tộc của Nguyễn Trãi hoàn thiện hơn nhiều. Vậy là sức mạnh của nhân nghĩa, một khái niệm chung chung trừu tượng đã được người anh hùng dân tộc làm cho sinh động bằng chính thực tiễn lịch sử oai hùng của dân tộc.
Câu 6 (trang 69, SGK Ngữ văn 8, tập 2): Thử khái quát trình tự lập luận của đoạn trích Nước Đại Việt ta bằng một sơ đồ.
Luyện tập: Trên cơ sở so sánh với bài thơ Sông núi nước Nam, hãy chỉ ra sự tiếp nối và phát triển của ý thức dân tộc trong đoạn trích Nước Đại Việt ta.
Trả lời:
– 2 văn bản đều thể hiện chung khát vọng tự do, độc lập. Những lời khẳng định chắc chắn, dõng dạc về chủ quyền của dân tộc, vì thế mà hai văn bản được coi là bản tuyên ngôn độc lập của dân tộc.
– Văn bản Nam Quốc sơn hà ra đời trong thế kỷ XI trong cuộc kháng chiến chống Tống. Bài thơ khẳng định chủ quyền thông qua hai yếu tố: lãnh thổ và chủ quyền.
Nước Đại Việt ta ngoài hai yếu tố trên còn bổ sung thêm các yếu tố về văn hiến, phong tục tập quán, lịch sử, anh hùng hào kiệt.
⟶ Thể hiện sự kế thừa và phát triển về ý thức dân tộc Đại Việt từ thế kỉ XI đến thế kỉ XV.
Tham khảo:
Cảm nhận nội dung ý nghĩa Nước Đại Việt ta (trích Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi)
Đoạn trích Nước Đại Việt ta là đoạn mở đầu của Bình Ngô đại cáo, một kiệt tác do thiên tài Nguyễn Trãi biên soạn theo lệnh của vua Lê Lợi nhằm thông báo đến toàn thiên hạ quá trình và kết quả cuộc kháng chiến chống quan Minh xâm lược. Đoạn trích tuy chỉ có vài câu tương đối ngắn gọn nhưng đoạn trích đã thể hiện rõ nét những vấn đề cơ bản nhất của bài cáo. Khẳng định quan điểm, ý nghĩa của toàn bộ bài cáo. Đó là chân lý về độc lập tự do và chủ quyền dân tộc của nước Đại Việt thời bấy giờ.
Mở đầu văn bản là hai câu thơ vừa nhân nghĩa lại vừa mang ý khẳng định nghĩa vụ của quân vương:
“Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân
Quân điếu phạt trước lo trừ bạo”
Tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi được thể hiện qua hai từ “yên dân” và “trừ bạo”. Nhân nghĩa ở đây là yêu dân, nếu yêu dân phải khiến dân được hạnh phúc, hưởng thái bình. Muốn yên dân thì trước hết bậc quân vương phải trừ bạo. “Dân” ở đây chính là những người lao động, người dân của nước Đại Việt đang sống trong cảnh lầm than dưới ách thống trị của phong kiến nhà Minh. Như vậy, phân tích Nước Đại Việt ta để thấy, nhân nghĩa mà tác giả nhắc đến chính là lòng yêu nước, yêu quốc gia, yêu dân tộc. Kẻ tàn bạo là tất cả những kẻ xâm lược nói chung và giặc Minh nói riêng ở thời bấy giờ.
Tiếp nối đoạn trích là những câu văn chất chứa niềm tự hào sâu sắc:
“Như nước Đại Việt ta từ trước
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu
Núi sông bờ cõi đã chia
Phong tục Bắc Nam cũng khác
Từ Triệu Đinh Lý Trần bao đời xây nền độc lập
Cùng Hán Đường Tống Nguyên mỗi bên xưng đế một phương
Tuy mạnh yếu từng lúc khác nhau
Song hào kiệt đời nào cũng có”
Nguyễn Trãi đã đưa các yếu tố: Đại Việt có nền văn hiến đã lâu, lãnh thổ đã được phân định rõ ràng, có lịch sử hình thành riêng, có phong tục tập quán, có lãnh đạo riêng ( Triệu, Đinh, Lý, Trần,.. bao đời xây nền độc lập) để khẳng định chủ quyền của nước ta. Từ đó ta có thể thấy được một khái niệm đầy đủ về quốc gia, dân tộc.
Sự khẳng định chủ quyền này đầy sức thuyết phục vì Nguyễn Trãi đã kết hợp vô cùng hoàn hảo giữa lý lẽ và thực tiễn. Đây là sự thật hiển nhiên ! Vì Đại Việt thật sự đã có một nền văn hiến lâu đời và ai trong chúng ta cũng nên tự hào về điều này. Lịch sử là không thể xóa bỏ mà phải công nhận vì thực tế:
“Núi sông bờ cõi đã chia
Phong tục Bắc Nam cũng khác”
Ngoài khẳng định về lịch sử, Nguyễn Trãi còn khẳng định nhân dân ta có chủ quyền, mỗi miền Bắc – Nam đều có phong tục tập quán riêng. Nền độc lập của Đại Việt vô cùng vững vàng, được xây dựng bằng những trang sử hào hùng của ông cha thời trước.
Nếu phương bắc có Hán, Đường, Tống, Nguyên thì Đại Việt có Triệu, Đinh, Lý, Trần, bao đời hùng cứ từng bên, không tranh giành nhau:
“Tuy mạnh yếu từng lúc khác nhau
Song hào kiệt đời nào cũng có”
Phân tích Nước Đại Việt ta để thấy so với “Sông núi nước Nam” – Bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của dân tộc. Đoạn trích vừa kế thừa, vừa phát huy và hoàn thiện với nhiều lý lẽ lập luận mới chắc chắn, chi tiết hơn. Ở “Sông núi nước Nam”, độc lập dân tộc được khẳng định bằng ranh giới lãnh thổ và chủ quyền nước Nam. Còn Nước Đại Việt ta cũng khẳng định độc lập bằng 2 yếu tố này nhưng lại bổ sung nhiều hơn, phát triển sâu sắc và toàn diện hơn. Những yếu tố bổ sung có thể thấy rõ trong bài cáo là: nên văn hiến lâu đời, truyền thống lịch sử vẻ vang, phong tục tập quán khác biệt hoàn toàn so với phương Bắc. Có thể nói bản tuyên ngôn độc lập thế kỉ XV đã toàn diện và sâu sắc hơn rất nhiều bản tuyên ngôn trước đó.
Về mặt từ ngữ diễn đạt, trong đoạn trích Nước Đại Việt ta, Nguyễn Trãi sử dụng nhiều từ ngữ mang tính chất khẳng định sự hiển nhiên, vốn có, tồn tại lâu đời của Đại Việt đó là: từ trước, vốn xưng, đã lâu, đã chia, cũng khác,…Tác giả sử dụng biện pháp so sánh giữa hai nước phương Nam và phương Bắc, đạt Trung Hoa ngang hàng với Đại Việt về các phương diện văn hóa chính trị,..Những khẳng định của tác giả được củng cố một cách chắc chắn, rõ ràng thông qua việc sử dụng các câu văn biền ngẫu, chúng chạy song song và tiếp nối với nhau thành một mạch hoàn chỉnh. Từ đó tạo nên một bản tuyên ngôn độc lập thứ 2 hùng hồn và đanh thép của lịch sử nước nhà.
Phân tích Nước Đại Việt ta, để thấy đoạn trích tuy là phần mở đầu của “Bình Ngô đại cáo” nhưng Nguyễn Trãi đã bao hàm được toàn bộ những ý tứ, nội dung của toàn bài cáo. Đoạn trích khẳng định lòng yêu thương, thương dân của những bậc lãnh đạo trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Song song với đó là sự khẳng định vị thế, chủ quyền của Đại Việt qua nhiều phương diện, thể hiện lòng yêu nước, tự hào dân tộc sâu sắc của Nguyễn Trãi.
