»» Nội dung bài viết:
Thi pháp học và các khái niệm cơ bản của thi pháp học.
I. Thi pháp học là gì?
Thi pháp là một hệ thống các phương tiện và phương thức thể hiện cuộc sống bằng nghệ thuật, khám phá cuộc sống bằng hình tượng. Nói cách khác, thi pháp là ý thức nhà văn khi sáng tạo ra hình thức nghệ thuật.
Hình thức nghệ thuật có hai mặt:
– Mặt cụ thể, cảm tính (chất liệu tác phẩm, không gian, thời gian, chi tiết, tình tiết, nhân vật, sự kiện, mâu thuẫn, xung đột …)
– Mặt quan niệm (lí lẽ, nhận thức, triết lí, tư tưởng, tình cảm…)
Thi pháp họclà công việc tìm ra c ái hình thức mang quan niệm, tức là cái phương thức tư duy nghệ thuật của nhà văn nghệ sĩ đã ngưng kết thành cái hình thức nghệ thuật của tác phẩm văn nghệ. Nói đơn giản : Thi pháp học nghiên cứu cái thi pháp.
Thời gian đầu thế kỉ XX là thời kì chứng kiến sự nở rộ của thi pháp học hầu như trên toàn thế giới. Thi pháp học hiện đại bắt đầu với chủ nghĩa hình thức Nga.
Thi pháp học hiện đại khác thi pháp học truyền thống. Thi pháp học hiện đại khác thi pháp học truyền thống (cuối thế kỉ XIX về trước) ở mấy điểm sau:
+ Hiểu thi pháp học như lĩnh vực nghiên cứu “đặc trưng” văn học hay “tính văn học” và ngôn ngữ biểu hiện của nó chứ không đóng khung trong nghệ thuật thi ca hay phép làm thơ.
+ Lấy việc nghiên cứu tính hệ thống, tính chỉnh thể thay cho việc nghiên cứu các yếu tố cá biệt, khác biệt để khái quát theo quan niệm nguyên tử luận; lấy việc nghiên cứu các biến số lịch sử thay cho nghiên cứu các nguyên lí bất biến, vĩnh hằng; nghiên cứu hướng tới người đọc hơn là dạy dỗ nhà văn về cách sáng tác; lấy việc khái quát các phương thức phương tiện từ trong bản thân sáng tác hơn là đưa ra những công thức quy phạm.
Mặc dù đã có những quan điểm hoài nghi đặc trưng cũng như tính văn học, nhưng văn học ở đâu, thời nào cũng tồn tại trong sự đối lập với cái phi văn học, dù cho ranh giới giữa hai cái đó có đổi thay trong lịch sử. Chừng nào còn đối lập ấy thì chừng ấy còn thi pháp học. Chính vì thế phương pháp nghiên cứu thi pháp chủ yếu là miêu tả, quy nạp, hệ thống hoá và thuyết minh, diễn giải chứ không phải là diễn dịch từ những nguyên lí của “đại tự sự”.
II. Các khái niệm cơ bản của thi pháp học.
Do thiên về vần đề sáng tác, lí luận thi cổ điển thường nêu ra quá trình văn học sau: Cuộc sống → Nhà văn→Tác phẩm
Thi pháp học hiện đại nhìn theo hướng ngược lại: Người đọc → Tác phẩm → Nhà văn → Thế giới hiện thực.
Quá trình đó là: Khám phá tác phẩm hoặc toàn bộ tác phẩm trong tính toàn vẹn của nó để thâm nhập vào tâm hồn tác giả và thế giới,cuộc sống chung.
Muốn thực hiện quá trình đó, chúng ta cần xác định mấy khái niệm cơ bản sau đây:
1. Tác phẩm văn học là một thế giới ý nghĩa.
Văn học không sao chép đơn giản các hiện tượng đời sống mà nhằm nắm bắt các ý nghĩa giá trị của hiện thực bằng những hình tượng sáng tạo. Ý nghĩa và giá trị trong cuộc sống thực tế thì rời rạc, tản mạn, hỗn độn. Ý nghĩa và giá trị trong tác phẩm nghệ thuật thì tập trung, nổi bật lên, tạo nên một thế giới đặc biệt. Do đó, các hiện tượng trong tác phẩm nghệ thuật mang ý nghĩa không đồng nhất với các hiện tượng tương tự trong đời sống. Ví dụ: bài thơ “Bánh trôi nước” của Hồ Xuân Hương không nhằm giới thiêu một món ăn dân tộc. Nó được viết ra để nói một tấm lòng hiền dịu thuỷ chung và cam chịu gian khổ của người phụ nữ. Trong Truy ện Kiều, Thuý Kiều thực tế đang ở “lầu xanh” nhưng trong cảnh Từ Hải gặp gỡ Thuý Kiều, nhà thơ Nguyễn Du lại kể:
Thiếp danh đưa đến lầu hồng
Hai bên cùng liếc hai lòng cùng ưa
Nhà thơ không nhầm lẫn khi nói vậy. Trong tình cảm của ông, Thuý Kiều chẳng phải cô gái bán hoa, nàng vẫn là tiểu thư khuê các, là giai nhân sang trọng chốn lầu hồng.
Tóm lại: Mọi hiên tượng đời sống khi nhập vào thế giới nghệ thuật sẽ mang ý nghĩa mà tác giả phú cho nó, có thể sẽ khác xa tình trạng vốn có. Điều đó không có nghĩa tác giả bôi bác hay tô hồng cuộc sống hoặc cố ý làm nó biến dạng.
2. Hai cặp phạm trù ý nghĩa của tác phẩm văn học.
2.1. Ý nghĩa khách quan và ý nghĩa chủ quan.
Tác phẩm văn học chứa đựng một thế giới nhân sinh mà người đọc có thể nhận ra. Đó là con người, sự vật, xung đột, thể tài, chủ đề, tính cách, số phận… mang ý nghĩa khách quan của tác phẩm văn học.
Nhưng còn một ý nghĩa khác quan trọng hơn: ý nghĩa chủ quan. Qua những hiện tượng và vấn đề của đời sống mà mọi người đều biết, tác phẩm còn có những ý nghĩa đặc biệt do bạn đọc khám phá ra. Ngay các thi sĩ miêu tả trăng nhưng chẳng ai giống ai. Vây là có nhiều ánh trăng khác nhau tuỳ theo sự cảm nhận của thi sĩ (và cảm nhận của bạn đọc cũng khác), điều này giúp người ta cảm nhận thế giới và cuộc sống con người thật phong phú, mạnh mẽ hơn, sâu sắc hơn. Ý nghĩa chủ quan này được biểu hiện bằng hình tượng liên tưởng, liên kết gợi ra một trường cảm nhận. Ví dụ: Bài thơ “Ca tụng” của Xuân Diệu:
Trăng, vú mộng của muôn đời thi sĩ
Giơ hai tay mơn trớn vẻ tròn đầy
…Trăng, võng rượu khiến đêm mờ chếnh choáng
…Hỡi trăng đẹp, người là trăng náo nức
Người hãy khóc, người không cần sự thực
Nhớ thương luôn nên mắt có quầng viền.
Còn đây là trăng của Lý Bạch (Tĩnh dạ tư):
Đầu giường ánh trăng rọi
(ý nói trăng đi theo tìm nhà thơ)
và Bạch Cư Dị:
Thuyền mấy lá đông tây lặng ngắt
Một vầng trăng trong vắt lòng sông
(Tì bà hành)
Ánh trăng trở thành kẻ tri âm của Bạch Cư Dị, là bạn cũ thuở thiếu thời của Lý Bạch và là người tình của Xuân Diệu vậy. Nhà thơ đã thổi cái ý nghĩa chủ quan của mình vào m ột hiện tượng chung của thế giới, kí thác một ý nghĩa mới vào trong ý nghĩa khách quan thông thường của tác phẩm.
2.2 Ý nghĩa bộ phận, ý nghĩa toàn thể.
Khi tiếp nhận tác phẩm văn học, người ta phải hiểu từng chữ từng câu, chi tiết, tình tiết, nhân vật, sự kiện, tức là từng bộ phận hợp thành tác phẩm. Nhưng cuối cùng, ý nghĩa toàn thể của tác phẩm chẳng phải là tổng số giản đơn các ý nghĩa bộ phận. Ý nghĩa chỉnh thể (toàn thể) là tích hợp của các ý nghĩa bộ phận, là cảm hứng chủ đạo chi phối toàn bộ tác phẩm, là quan niệm chung quyết định sự lựa chọn và tổ chức nên tác phẩm. Ý nghĩa chỉnh thể là ý nghĩa tổng quát, triết lí nhân sinh. Ở phương Đông, các nhà hiền triết thường đòi hỏi “văn dĩ tải đạo”, “văn dĩ minh đạo”… Ý nghĩa chỉnh thể là thế giới quan và nhân sinh quan của tác giả. Vậy là, chúng ta phải xem xét quan niệm của tác giả về thế giới, con người, không gian, thời gian, lẽ sống. Ý nghĩa chỉnh thể của tác phẩm nghệ thuât là giới hạn tối cao mà người đọc muốn tìm đến, muốn cảm nhận khi tiếp cận một tác phẩm nghệ thu ật.
3. Hình thức nghệ thuật văn chương là hình thức mang ý nghĩa.
Hình thức là cái bề ngoài. Với văn học, hình thức là văn bản bao gồm ngôn từ, câu chữ, nhịp điệu, vần luật, cách gọi nhân vật, cấu trúc, bố cục, ngoại cảnh, nội tâm v.v.. Đó là những hình thức của một cái nhìn nghệ thuật cũng gắn liền và biểu hiện nội dung.
Hình thức nghệ thuật không chỉ là chất liệu thủ pháp mà còn là hình thức cảm thấy sự vật, hình thức chiếm lĩnh ý nghĩa giá trị của thế giới. Hình thức đó thể hiện tính tích cực của nghệ sĩ. Nhờ đó, tác phẩm không phải là đồ vật mà là sự sống trong tâm thức người đọc.
Mỗi thời đại, mỗi thể loại, mỗi tác giả… chỉ nhìn thấy một lớp đời sống nào đó, tuỳ thu ộc vào quan niệm nghệ thuật về con người, không gian, thời gian, ngôn ngữ, cốt truyện, nhịp điệu…
Hình thức nghệ thuật vừa lặp lại vừa độc đáo ở một nghệ sĩ. Muốn nghiên cứu thi pháp của văn chương, chúng ta cần phát hiện ra những yếu tố lặp lại ấy.
4. Tính chất lịch sử cụ thể của hình thức nghệ thuật.
Sáng tác văn học là một sản phẩm của lịch sử. Nó phụ thuộc vào tác giả mà tác giả lại phụ thuộc vào trình độ văn hoá, trình độ tư duy của xã hội và các hình thái ý thức khác (như triết học tôn giáo, chính trị..). Sáng tác văn học cũng phụ thuộc cả mối quan hệ giao lưu văn hoá với nước ngoài.. . Lịch sử trôi đi, mỗi giai đoạn có diện mạo riêng không lặp lại. Hình thức nghệ thuật là một hiện tượng cụ thể lịch sử cũng không lặp lại.
Thi pháp học lịch sử sẽ nghiên cứu sự vận động của các hình thức nghệ thuật. Lịch sử thi pháp sẽ chỉ ra sự tiến bộ của năng lực sáng tạo nghệ thuật của con người -đồng thời cũng tương ứng với trình độ văn minh của nhân loại. Sự tiếp nhận thi pháp của văn chương cũng mang tính lịch sử cụ thể.
