Cốt truyện trong tác phẩm văn học.
Trong mối quan hệ giữa chủ đề và tư tưởng tác phẩm với cốt truyện, có thể ghi nhận rằng chính sức lôi cuốn, hấp dẫn của cốt truyện sẽ góp phần tạo nên sức thuyết phục của chủ đề và tư tưởng tác phẩm. Ngược lại, nếu cốt truyện sơ lược, nhạt nhẽo, nhàm chán thì chủ đề và tư tưởng tác phẩm sẽ trở thành một thứ thuyết lí suông, hoàn toàn áp đặt đối với người đọc. Nếu không có cốt truyện hay, hấp dẫn thì sự hoạt động của các tính cách cũng không được khẳng định rõ nét và mất đi tính sinh động cần phải có của nó. Cốt truyện là một hiện tượng phức tạp. Trong thực tế văn học, cốt truyện các tác phẩm hết sức đa dạng, kết tinh truyền thống văn học của mỗi dân tộc, phản ánh những thành tựu văn học của mỗi thời kì lịch sử, thể hiện phong cách, tài năng của nhà văn.
Trong sáng tác văn học, hiện tượng cốt truyện không mang nghĩa phổ biến cho tất cả các tác phẩm thuộc các thể loại khác. Có những tác phẩm có cốt truyện lớn bao gồm nhiều tuyến phát triển khác nhau được phân bố theo thời gian, chi phối đến nhiều nhân vật như cốt truyện của một số tiểu thuyết dài. Có những sáng tác mà cốt truyện có khi không được tổ chức một cách xác định. Hệ thống biến cố và sự kiện phát triển tùy thuộc theo sự thực vốn có của đời sống được đặt ra theo mức độ này hay khác như trong một số thể kí. Với một số sáng tác kí như tùy bút, nhật kí, khi mà nhà văn thiên về bộc lộ những cảm nghĩ và suy tưởng chủ quan hơn là việc bám sát để miêu tả những sự kiện và biến cố của đời sống thì cốt truyện càng không được xác định một cách rõ ràng. Về phương diện kết cấu và quy mô nội dung, nhìn chung, cốt truyện có thể chia thành hai loại: cốt truyện đơn tuyến và cốt truyện đa tuyến.
Với cốt truyện đơn tuyến, hệ thống sự kiện được tác giả kể lại gọn gàng và thường là đơn giản về số lượng, tập trung thể hiện quá trình phát triển tính cách của một vài nhân vật chính, có khi chỉ là một giai đoạn trong cuộc đời nhân vật chính. Cốt truyện đơn tuyến thường có dung lượng nhỏ hoặc vừa, cốt truyện đơn tuyến thường tồn tại trong các truyện ngắn hoặc phần lớn các kịch bản văn học. Ví dụ, cốt truyện của Chí Phèo, Một bữa no, Rừng xà nu, …
Còn cốt truyện đa tuyến là cốt truyện trình bày một hệ thống sự kiện phức tạp, nhằm tái hiện nhiều bình diện của đời sống ở một thời kì lịch sử, tái hiện những con đường diễn biến phức tạp của nhiều nhân vật, do đó có một dung lượng lớn. Hệ thống sự kiện trong cốt truyện đa tuyến được chia thành nhiều vùng, nhiều tuyến gắn liền với số phận các nhân vật chính của tác phẩm. Ví dụ, cốt truyện của các tiểu thuyết Chiến tranh và hòa bình, Anna Karênina của L. Tônxtôi. Hệ thống cốt truyện là một hệ thống cụ thể những sự kiện, biến cố, hành động trong tác phẩm tự sự và tác phẩm kịch thể hiện mối quan hệ qua lại giữa các tính cách trong một hoàn cảnh xã hội nhất định nhằm thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm.
Hà Minh Đức cho rằng: “Cốt truyện là một hệ thống các tình tiết, sự kiện, biến cố phản ánh những diễn biến của cuộc sống và nhất là là các xung đột xã hội một cách nghệ thuật, qua đó các nhân vật, các tính cách hình thành và phát triển trong những mối quan hệ qua lại của chúng nhằm làm sáng tỏ chủ đề và tự tưởng tác phẩm”1
Cần phân biệt hai khái niệm: cốt truyện và sườn truyện. Sườn truyện bao gồm một số sự kiện chính cắm mốc cho một cốt truyện. Nó có thể ở bên ngoài tác phẩm cụ thể như một câu chuyện kể. Đặc biệt, trong văn học dân gian, những cốt truyện truyền miệng thường lưu hành khá phổ biến trong nhân dân, được nhân dân thay đổi, bổ sung, bồi đắp thêm tạo thành những kiểu cốt truyện để xây dựng tác phẩm của mình. Sườn truyện để chỉ những nét bao quát nhất của một câu chuyện, bao gồm những sự kiện chính, những biến cố chủ yếu cắm mốc cho sự phát triển của cốt truyện. Nó có thể được vay mượn từ nước này sang nước khác, từ nhà văn này sang nhà văn khác trong quá trình giao lưu văn hóa. Những sườn truyện đó còn tự nhiên và đơn giản trong cấu tạo. Còn hệ thống sự kiện của một cốt truyện trong một tác phẩm cụ thể lại đã được sự tái tạo, sắp xếp, đánh giá theo quan điểm nhận thức nghệ thuật và được phát triển có màu sắc và hình ảnh. Cái mà lâu nay thường gọi là sự di chuyển và vay mượn của cốt truyện thực chất là sự chuyển và vay mượn của những sườn truyện.
Dĩ nhiên, sự mô phỏng sườn truyện không có nghĩa là sao chép của người khác mà vẫn có một khoảng rộng rãi cho sáng tạo của người nghệ sĩ. Việc Nguyễn Du vay mượn sườn truyện Kim vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân là một ví dụ cụ thể. Sự sáng tạo ấy được thể hiện trên nhiều phương diện, từ thể hiện, kết cấu, ngôn ngữ, đến việc xây dựng nhân vật và chủ đề tư tưởng của tác phẩm. Cũng có thể nói như vậy giữa Lơxít của De Catro và Lơxít của Cornây. Hay hài kịch Lão hà tiện không phải hoàn toàn của do Môlie dựng lên. Nó mượn đề tài từ vở Cái nồi của Plôt, nhà hài kịch lớn của La Mã cổ đại (250 – 184 Tr.CN). Môlie đã dựa vào cốt truyện của Cái nồi, sửa đổi đi nhiều và làm cho vở kịch mang một diện mạo mới.
Nếu sườn truyện chỉ là cái khung thì cốt truyện đã là một hệ thống biến cố, sự kiện cụ thể để diễn đạt cái khung ấy. Cốt truyện là sườn truyện đã được chi tiết hóa, hình tượng hóa một cái gì độc đáo, không lặp lại, gắn bó trực tiếp với những yếu tố khác làm cho tác phẩm văn học trở thành một chỉnh thể nghệ thuật. Hà Minh Đức quan niệm: “Khái niệm sườn truyện (hay “sườn cốt truyện”) thường được hiểu với một phạm vi hẹp hơn khái niệm “cốt truyện” rất nhiều, nó chỉ là cái khung bao gồm các sự kiện, các biến cố chính cắm mốc cho sự phát triển của cốt truyện, chứ không bao gồm cả các tình tiết cụ thể như cốt truyện”. Có thể kể lại sườn truyện một cách dễ dàng những khó có thể kể lại đầy đủ cốt truyện của một tác phẩm, nhất là một tác phẩm lớn. Khi có người đề nghị kể lại cốt truyện của một tác phẩm.
Ngoài ra, cần phân biệt hai khái niệm cốt truyện và câu chuyện: Có hai cách hiểu về khái niệm cốt truyện. Một là, cốt truyện là hạt nhân cơ bản của câu chuyện với trật tự các sự kiện theo tuyến tính. Với nghĩa này, các nhà nghiên cứu thường gọi đó là khung cốt truyện. Hai là, cốt truyện đã được nghệ thuật hóa nằm những mục đích tư tưởng và thẩm mĩ nhất định: đan xen các tuyến nhân vật, phát triển các thành phần phụ, đảo lộn trật tự thời gian, lắp ghép các môtíp, đầu cuối tương ứng, … Với nghĩa này, người ta dùng khái niệm truyện kể. Ở đây, chúng ta nói đến cốt truyện là nói đến cốt truyện đã được nghệ thuật hóa.
Còn khái niệm câu chuyện thường được dùng trong trường hợp có yêu cầu kể lại một sự việc nào đó đã xảy ra trong đời sống mà người kể là người trực tiếp chứng kiến hay đã nghe kể lại. Do yêu cầu nhận thức của người nghe, trong câu chuyện trình tự đời sống của chúng, việc nào xảy ra trước thì kể trước còn việc nào xảy ra sau thì kể sau. Từ một câu chuyện trong đời sống, nhà văn có thể xây dựng một cốt truyện hoàn chỉnh trong tác phẩm văn học. Ví dụ, truyện kí Sống như anh của Trần Đình Vân. Có khi câu chuyện của đời sống chỉ có tác dụng gợi ý bằng một vài chi tiết, một vài sự kiện nào đó, còn toàn bộ cốt truyện là do nhà văn tạo ra như Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài.
Bên cạnh đó, điểm khác biệt rõ nhất giữa cốt truyện và câu chuyện là ở chỗ trong cốt truyện thì trình tự của các sự kiện có thể bị đảo lộn, chứ không nhất thiết phải diễn ra theo trình tự các sự kiện như vậy nhằm gây ấn tượng mạnh mẽ với người đọc hoặc để nêu bật chủ đề tư tưởng tác phẩm. Ví dụ, mở đầu truyện Chí Phèo là tình tiết Chí Phèo vừa đi vừa chửi, sau đó mới là tình tiết hắn đã sinh ra như thế nào.
