Bàn luận về phép học
(Nguyễn Thiếp)
“Ngọc không mài, không thành đồ vật; người không học, không biết rõ đạo”. Đạo là lẽ đối xử hằng ngày giữa mọi người. Kẻ đi học là học điều ấy. Nước Việt ta, từ khi lập quốc đến giờ, nền chính học đã bị thất truyền[1]. Người ta đua nhau lối học hình thức hòng cầu danh lợi, không còn biết đến tam cương[2], ngũ thường[3]. Chúa tầm thường, thần nịnh hót. Nước mất, nhà tan đều do những điều tệ hại ấy.
Cúi xin từ nay ban chiếu thư cho thầy trò trường học của phủ, huyện, các trường tư, con cháu các nhà văn võ, thuộc lại ở các trấn cựu triều[4], đều tuỳ đâu tiện đấy mà đi học.
Phép dạy, nhất định theo Chu Tử[5]. Lúc đầu học tiểu học để bồi lấy gốc. Tuần tự tiến lên học đến tứ thư[6], ngũ kinh[7], chư sử[8]. Học rộng rồi tóm lược cho gọn, theo điều học mà làm. Hoạ may kẻ nhân tài mới lập được công, nhà nước nhờ thế mà vững yên. Đó mới thực là cái đạo ngày nay có quan hệ tới lòng người. Xin chớ bỏ qua.
Đạo học thành thì người tốt nhiều; người tốt nhiều thì triều đình ngay ngắn mà thiên hạ thịnh trị.
Đó là mấy điều, thành thật xin dâng. Chẳng quản lời nói vu vơ, cúi mong Hoàng thượng soi xét.
Kẻ hèn thần cung kính tấu trình.
Chú thích.
[1] Thất truyền: bị mất đi, không được truyền lại cho đời sau.
[2] Tam cương: ba mối quan hệ gốc trong xã hội phong kiến là quân thần (vua tôi), phụ tử (cha con), phu phụ (chồng vợ).
[3] Ngũ thường: năm đức tính của con người là nhân, nghĩa, lễ, trí, tín.
[4] Cựu triều: triều vua cũ, ở đây chỉ nhà Lê.
[5] Chu Tử: Chu Hi (1130 – 1200), nhà nho nổi tiếng đồng thời là nhà triết học, nhà giáo dục học thời Nam Tống.
[6] Tứ thư: bốn quyển sách tiêu biểu của Nho giáo: Luận ngữ, Mạnh Tử, Đại học, Trung dung.
[7] Ngũ kinh: năm bộ sách kinh điển của Nho giáo: Kinh Dịch , Kinh Thư, Kinh Thi, Kinh Lễ, Kinh Xuân Thu.
[8] Chư sử: các cuốn sách sử có tiếng đời xưa (chư: từ chỉ số nhiều như trong chư vị, chư khách,…)
Bàn luận về phép học là phần trích từ bài tấu của Nguyễn Thiếp gửi vua Quang Trung vào tháng 8 – 1791. Tấu là một loại văn thư của bề tôi, thần dân gửi lên vua chúa để trình bày sự việc, ý kiến, đề nghị (khác với tấu trong nghệ thuật hiện đại là một loại hình kể chuyện, biểu diễn trước công chúng, thường mang yếu tố hài).
Tấu có thể được viết bằng văn xuôi hay văn vần, văn biền ngẫu. Bài tấu của Nguyễn Thiếp gửi vua Quang Trung bàn về ba điều mà theo ông bậc đế vương nên biết: quân đức (đức của vua), dân tâm (lòng dân), học pháp (phép học).
Nguồn: Hoàng Xuân Hãn, La Sơn Yên Hồ, tập II, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1998
