Đặc trưng của tác phẩm trữ tình

Đặc trưng của tác phẩm trữ tình.

Tác phẩm trữ tình không phải chỉ có thơ trữ tình. Ngoài thơ trữ tình còn có tùy bút, thơ văn xuôi, ca trù, từ khúc, … Ở đây, chúng ta chủ yếu nói đến thơ trữ tình, vì đây là thể loại trữ tình tiêu biểu nhất.

1. Biểu hiện trực tiếp thế giới chủ quan của con người.

Loại hình trữ tình luôn luôn thổ lộ tình cảm mãnh liệt đã được ý thức của nhân vật trữ tình. Cảm xúc trữ tình luôn luôn được thể hiện ở “thì hiện tại”. Nó vừa mang tính cá thể hóa của tình cảm lại vừa có thể chứa đựng ý nghĩa toàn nhân loại:

“Tôi yêu em đến nay chừng có thể
Ngọn lửa tình chưa hẳn đã tàn phai;
Nhưng không để em bận lòng thêm chút nữa,
Hay hồn em phải gợn sóng u hoài.
Tôi yêu em âm thầm, không hy vọng,
Lúc rụt rè, khi hậm hực lòng ghen,
Tôi yêu em, yêu chân thành, đằm thắm,
Cầu cho em được người tình như tôi đã yêu em.”

(Tôi yêu em – Puskin)

Đó là tình cảm mãnh liệt xuất phát từ trái tim cao thượng của tác giả và nó cũng là cảm xúc chung của nhiều thế hệ độc giả. Có người ngợi ca tình yêu cao đẹp, có người xót xa vì đồng cảnh ngộ tiếc cho tình yêu không thành. Cảm xúc trong loại hình trữ tình do vậy mà có điểm riêng, lại vừa có điểm chung.

Nghệ thuật nói chung, văn học nói riêng là sự biểu hiện thế giới chủ quan của con người trước trước cuộc đời. Tuy nhiên, do phương thức tổ chức, do kiểu tái hiện đời sống và do sự giao tiếp nghệ thuật khác nhau nên sự biểu hiện đó ở những loại tác phẩm văn học cũng khác nhau. Trong tác phẩm, tình cảm, cảm xúc, tâm trạng, suy nghĩ, … được trình bày trực tiếp và làm thành nội dung chủ yếu của tác phẩm. Ở đây, nhà thơ có thể biểu hiện cảm xúc cá nhân mình mà không cần kèm theo bất cứ một sự miêu tả biến cố, sự kiện nào:

“Hôm qua tát nước đầu đình.
Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen
Em được thì cho anh xin
Hay là em để làm tin trong nhà”

(Ca dao)

Bốn câu ca dao trên thể hiện tình cảm của người ra đi đối với quê hương, đối với người thương, … là nỗi buồn, là sự nhớ nhung lúc xa xôi, cách trở. Ngoài những tình cảm, nỗi niềm đó, người đọc không biết cụ thể hơn về chàng trai và cô gái, về mối quan hệ cụ thể của hai người với nhau.

Còn đối với Tố Hữu thơ là một vũ khí đấu tranh cách mạng. Nói đến cách mạng cũng chính là nói đến lực lượng đông đảo của quần chúng cách mạng:

“Tôi buộc lòng với mọi người
Để tình trang trải với trăm nơi
Để hồn tôi với bao hồn khổ
Gần gũi nhau thêm mạnh khối đời.”

(Từ ấy – Tố Hữu)

Chúng ta còn thấy tình đồng chí trong thơ Tố Hữu thật đậm đà. Chính mối tình ấy đã sưởi ấm cả bầu trời của ông mới bước chân vào khi tham gia cách mạng:

“Cũng có lẽ, hỡi bạn đời yêu mến
Bờ đương mờ, hải cảng hãy còn xa
Có lẽ nhiều mỏm đá với phong ba
Sẽ đánh đắm một đôi tàu mỏng mảnh!”

(Như những con tàu – Chế Lan viên)

Như vậy, từ ca dao đến những tác phẩm thơ ca hiện đại, người đọc cảm nhận trước hết là thế giới nội tâm, là thái độ xúc cảm và tâm trạng của nhân nhân trữ tình đối với con người, cuộc đời và thiên nhiên. Điều này chứng tỏ sự biểu hiện trực tiếp thế giới chủ quan của tác giả là đặc điểm tiêu biểu, đầu tiên của tác phẩm trữ tình.

2. Phản ánh thế giới khách quan nhằm biểu hiện thế giới chủ quan.

Tác phẩm trữ tình làm sống dậy cái thế giới chủ thể của hiện thực khách quan, giúp ta đi sau vào thế giới của những suy tư, tâm trạng, nỗi niềm – một phương diện rất năng động, hấp dẫn của hiện thực.

Tác phẩm trữ tình biểu hiện cảm xúc chủ quan của nhà thơ nhưng điều đó cũng được xác định lập trong mối quan hệ giữa con người và thực tại khách quan bởi vì mọi cảm xúc, tâm trạng, suy nghĩ của con người bao giờ cũng đều là cảm xúc về cái gì, tâm trạng trước vấn đề gì, … Do đó, hiện tượng cuộc sống vẫn thể hiện trong tác phẩm trữ tình. Các chiến sĩ cách mạng đã dùng thơ ca là một vũ khí đấu tranh cách mạng. “Thân thể ở trong lao, tinh thần ở ngoài lao” như thế đó. Người chiến sĩ cách mạng đêm nằm trằn trọc không ngủ được vì xót thương đồng chí mình vượt ngục bị Pháp giết:

“Bạn đã hy sinh trọn một đời
Cành hoa sớm héo giữa ngày tươi
Rừng xanh còn dấu vầng trăng giãi
Lòng vẫn còn in vết hận đời.”

(Hận rừng xanh – Lê Đức Thọ)

Trong sự tương phản sâu xa giữa cuộc sống thôn dã bình lặng với cuộc sống thành thị đầy biến động. Người đọc có thể hiểu dễ dàng qua trực cảm:

“Đôi ta cùng ở một làng,
Cùng đi một qua ngõ vội vàng chi anh.
Em nghe họ nói mong manh,
Hình như họ biết chúng mình với nhau.”

(Chờ nhau – Nguyễn Bính)

Nguyễn Bính đã nói được ước vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn, hòa đồng với thiên nhiên cảnh vật làng quê tươi thắm. Ông ít miêu tả những số phận đắng cay của người nông dân bị bóc lột và những cảnh đời lam lũ. Phải chăng Nguyễn Bính đã thi vị hóa cuộc sống hay ông muốn tìm đến những hình ảnh chung của làng quê Việt Nam có nỗi đắng cay và có cuộc sống bình dị.

Ngoài những nét chấm phá về một bức tranh thiên nhiên với những vẻ đẹp nhẹ nhàng, tinh tế, là tâm trạng và cảm xúc của nhà thơ:

“Gió theo lối gió, mây đường mây
Dòng nước buồn thiu, hoa bắp bay
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó,
Có chở trăng về kịp tối nay?”

(Đây thôn Vĩ Dạ – Hàn Mặc Tử)

Trong thơ trữ tình không phải chỉ có cảm xúc, tâm trạng suy nghĩ mà sự kiện đời sống khách quan luôn là điểm tựa những cảm xúc và suy nghĩ tình cảm, là cội nguồn không bao giờ cạn để nhân vật trữ tình bộc lộ cảm xúc và suy tưởng. Phạm Đăng Dư cho rằng: “Nếu tách rời những sự kiện đời sống khách quan này thì cảm xúc và ý nghĩ sẽ không có cơ sở hiện thực để nảy sinh, như cánh diều không dây nối liền mặt đất. Sự kiện và hình ảnh đời sống luôn đan xen vào tâm trạng. Những chi tiết đời sống chân thực bao giờ cũng có khả năng dồn nén sức biểu cảm, khơi gợi tình cảm mãng liệt, có sức dư ba lớn”1. Qua bài Quê hương của Giang Nam, người đọc có thể kể một số nét chính về mối quan hệ giữa chàng trai và cô gái một cách khá liên tục nhưng chức năng chủ yếu của hệ thống sự kiện đó là để nhân vật trữ tình bộc lộ cảm xúc, suy tưởng. Chúng làm cho tình cảm được bộc lộ dễ dàng, gợi cảm:

“Xưa yêu quê hương vì có chim có bướm.
Có những lần trốn học bị đòn roi
Nay yêu quê hương vì trong từng nắm đất
Có một phần xương thịt của em tôi.”

Hiện thực khách quan được phản ánh một cách cô đọng trong thơ tự nhiên đã làm tăng sức biểu cảm, tăng sức gợi cảm, một phẩm chất cơ bản của thơ ca. Mặc dù, thể hiện thế giới chủ quan của con người, tác phảm trữ tình vẫn coi trọng việc miêu tả các sự vật, hiện tượng trong đời sống khách quan bằng các chi tiết chân thật, sinh động. Những chi tiết chân thật, sinh động trong đời sống dễ khêu gợi những tình cảm sâu sắc, mới mẻ. Như vậy, tác phẩm trữ tình cũng phản ánh thế giới khách quan nhưng chức năng chủ yếu của nó là nhằm biểu hiện những cảm xúc, tâm trạng, suy nghĩ, … của con người.

3. Tình cảm điển hình trong tác phẩm trữ tình.

Trong tác phẩm trữ tình không chỉ có nội dung trữ tình mang tính cá thể mà còn có nội dung thời đại mang tính phổ biến và tính thời sự. Khi trữ tình, con người thường cất tiếng nói riêng tư, nhưng nhờ sự tự ý thức, bộc lộ phần “thăng hoa” nhất của tinh thần nên con người trữ tình bao giờ cũng tự khái quát, nâng cao mình hơn con người có thực ngoài đời để nhập vào tiếng nói văn hóa của thời đại. Tác phẩm trữ tình bao giờ cũng mang đậm dấu ấn riêng của nhà thơ. Đó là những nỗi niềm chủ quan thầm kín nhưng khi sáng tác nhà thơ luôn luôn nâng mình lên thành người mang tâm trạng, cảm xúc, suy nghĩ cho một loại người, một thế hệ và cả những chân lí phổ biến.

Người ta thường nói đến từ chân trời của cái tôi đến chân trời của cái ta, “từ chân trời của một người đến chân trời của tất cả” cũng trên ý nghĩa này. Biêlinxki đã diễn đạt điều đó bằng một câu nói hàm súc: “Bất cứ thi sĩ nào cũng không thể trở thành vĩ đại nếu chỉ do ở mình và miêu tả mình – dù là miêu tả những nỗi đau của mình hay những hạnh phúc của mình. Bất cứ thi sĩ vĩ đại nào, sở dĩ họ vĩ đại là những đau khổ và hạnh phúc của họ bắt nguồn từ hoãn sâu thẳm của lịch sử xã hội, bởi vì họ là khí quan và đại biểu của xã hội, của thời đại và của nhân loại”.

Từ phạm trù cái ta cộng đồng bước chuyển sang phạm trù cái tôi có phân biệt là đã chuyển qua một nền văn hóa mới, văn hóa đô thị hiện đại. Người ta đã nói nhiều về một thời đại chữ tôi trong văn chương. Trước hết cái tôi ấy bắt nguồn từ những chủ thể sáng tạo mới và những cơ sở xã hội đã sinh ra nó. Một thế hệ nghệ sĩ mới đã xuất hiện cùng với cả một hệ thống các quan niệm thẩm mĩ mới những phạm trù nghệ thuật mới. Thế hệ nghệ sĩ mới này đã đề cao cái tôi như là một đối tượng khám phá của nghệ thuật như là điểm hội tụ sáng láng nhất của cuộc sống con người. Con người cá nhân, cá thể và những nỗi lòng thầm kín riêng tư được miêu tả đến tận ngõ ngách của tâm hồn. Thứ nghệ thuật đầy tính chủ quan này đã cho phép các nhà Thơ mới bộc lộ cái tôi của mình một cách đầy đủ qua việc đưa ra một quan niệm mới về nghệ thuật, về con người, về người nghệ sĩ. Nhà thơ còn thể hiện cái tôi nghệ sĩ với một quan niệm nghệ thuật hồn nhiên của mình. Nghệ thuật đến với nhà thơ như một bản năng, một thiên hướng bẩm sinh, không gắn gì với nhân sinh thế sự:

“Tôi là người bộ hành phiêu lãng
Đường trần gian xuôi ngược để vui chơi.”

(Cây đàn muôn điệu – Thế Lữ)

“Tôi là con nai bị chiều đánh lưới,
Không biết đi đâu, đứng sầu bóng tối.”

(Khi chiều giăng lưới – Xuân Diệu)

“Tôi là kết tinh của ánh trăng trong
Sao không cho tôi đến chốn Hư Không?”

(Tắm trăng – Chế Lan Viên)

“Tôi là người lữ khách,
Màu chiều khó làm khuây.”

(Chiều – Hồ Dzếnh)

Cái tôi cá nhân các nhà Thơ mới rơi vào tình trạng bi kịch, có lẽ do một mặt bị xã hội kim tiền hắt hủi, một mặt xa lìa quần chúng thành ra nó sống rất cô đơn, lạc loài. Các nhà Thơ mới đã ý thức được sự nhỏ bé cô đơn của cái tôi cá nhân chính bản thân mình. Cái tôi trữ tình đòi hỏi cuộc đời phải hướng về nó, nó luôn luôn có cảm tưởng như là nhân gian đã lìa xa nên nó lo sợ rồi đâm ra hốt hoảng trốn tránh. Các nhà Thơ mới đã biến cái bơ vơ, cô đơn chủ quan của mình thành một cái gì phổ biến, khách quan của xã hội, của con người nói chung nhưng đôi lúc họ cũng không thể quên được cuộc sống thực tại đang phũ phàng đối với họ và luôn luôn có tâm trạng “ngơ ngác y như lạc giữa đời”. Thế Lữ ví mình là “một kẻ bộ hành phiêu lãng” trên con đường vắng. Lưu Trọng Lư lại ví mình là “con nai vàng ngơ ngác” trong rừng thu. Xuân Diệu thì cho mình là “con nai bị chiều đánh lưới” và Hồ Dzếnh cho mình là “người lữ khách”, … Tất cả đều thể hiện cái tôi trong Thơ mới trốn vào nhiều nẻo, có nhiều màu sắc phức tạp nhưng ở đâu nó cũng buồn, chán nản và cô đơn. Không lối thoát, không thấy tương lai, chỉ thấy đất trời tối tăm mù mịt.

Thơ trữ tình là tiếng nói riêng tư, nhưng thường tiếng nói riêng tư đó cũng không đi quá xa những nỗi niềm và số phận, những khát khao chung của mọi kiếp người thuộc về một thời đại, một dân tộc cụ thể. Ở đây, tình cảm riêng tư của nhà thơ bao giờ cũng giữ vai trò quan trọng tạo nên giá trị của tác phẩm. Những tác phẩm trữ tình có giá trị được người đọc yêu mến xưa nay bao giờ cũng thắm đẫm suy tư và dằn vặt của cá nhân nhưng đồng thời cũng đánh đồng tình cảm, tâm trạng, … của cả một lớp người, một thời đại nhất định.

4. Nhân vật trữ tình trong tác phẩm trữ tình.

Nhân vật trữ tình chính là chủ thể trữ tình, người tự phát ngôn, tự miêu tả, tự bộc lộ. Nhân vật trữ tình thường là tác giả. Nhân vật trữ tình là người trực tiếp thổ lộ những cảm xúc và suy nghĩ trong tác phẩm trữ tình. Đọc bài thơ, ta bắt gặp những chân dung tinh thần của con người từng dân tộc, từng thời đại.

Trong tác phẩm trữ tình cái tôi trữ tình giữ một vị trí đặc biệt quan trọng, vì nó là nguồn trực tiếp duy nhất của nội dung tác phẩm, cái tôi trữ tình thường xuất hiện dưới dạng nhân vật trữ tình. Nhân vật trữ tình là người trực tiếp thổ lộ những suy nghĩ và cảm xúc trong bài thơ. Nhân vật trữ tình không có diện mạo, tiểu sử, hành động, lời nói, quan hệ cụ thể nhưng được thể hiện qua giọng điệu, cảm xúc, cách cảm, cách nghĩ.

Khi nói đến nhân vật trữ tình cũng cần phân biệt nhân vật trữ tình với nhân vật trong tác phẩm trữ tình. Nhân vật trong tác phẩm trữ tình là đối tượng để nhà thơ suy tư, cảm xúc, suy nghĩ của mình, là nguyên nhân trực tiếp khêu gợi nguồn cảm hứng cho tác giả, gửi gắm tâm sự, cảm xúc, suy nghĩ, … của mình, là nguyên nhân trực tiếp khêu gợi nguồn cảm hứng cho tác giả. Ví dụ, bà Bủ, bà Bầm, Lượm, mẹ Suốt, bà má Hậu Giang trong thơ Tố Hữu:

“Bà Bủ nằm ổ chuối khô
Bà Bủ không ngủ bà lo bời bời …
Đêm nay tháng chạp mồng mười
Vài mươi bữa nữa Tết rồi hết năm.
Bà Bủ không ngủ bà nằm
Bao giờ thằng út về thăm một kỳ?”

(Bà Bủ – Tố Hữu)

“Bầm ơi có rét không bầm?
Heo heo gió núi, lâm thâm mưa phùn
Bầm ra ruộng cấy bầm run
Chân lội dưới bùn, tay cấy mạ non
Mạ non bầm cấy mấy đon
Ruột gan bầm lại thương con mấy lần.”

(Bầm ơi – Tố Hữu)

Hay nhân vật ông đồ trong bài thơ Ông đồ của Vũ Đình Liên:

“Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ông đồ già
Bày mực tàu giấy đỏ
Bên phố đông người qua.”

(Ông đồ – Vũ Đình Liên)

Khi đọc một bài thơ, trước mắt chúng ta không chỉ xuất hiện những cảnh thiên nhiên, sinh hoạt, những con người mà còn một hình tượng của một ai đó đang ngắm nhìn, rung động, suy tư về chúng, về cuộc sống nói chung. Hình tượng ấy chính là nhân vật trữ tình. Đó là tâm hồn, nỗi niềm, tấm lòng, … mà người đọc cảm nhận được qua tác phẩm thơ ca:

“Cuối trời mây trắng bay
Lá vàng thưa thớt quá
Phải chăng lá về rừng
Mùa thu đi cùng lá
Mùa thu ra biển cả
Theo dòng nước mênh mang
Mùa thu và hoa cúc
Chỉ còn anh và em
Chỉ còn anh và em
Là của mùa thu cũ”

(Thơ tình cuối mùa thu – Xuân Quỳnh)

“Ngày mai tôi bỏ làm thi sĩ
Em lấy chồng rồi hết ước mơ
Tôi sẽ đi tìm mỏm đá trăng
Ngồi lên để thả cái hồn thơ”

(Em lấy chồng – Hàn Mặc Tử)

Nhân vật trữ tình còn là người đại diện cho một lớp người, một giai cấp, một đân tộc để phát biểu. Lời lẽ riêng tư và ý nghĩa chung thường hòa nhập trong những lời nhân vật trữ tình. Ví dụ, lời bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh, là người phụ nữ, mà cũng là lời của biết bao phụ nữ:

“Con sóng dưới lòng sâu
Con sóng trên mặt nước
Ôi con sóng nhớ bờ
Ngày đêm không ngủ được
Lòng em nhớ đến anh
Cả trong mơ còn thức.”

(Sóng – Xuân Quỳnh)

Tuy nhiên, có nhiều trường hợp nhân vật trữ tình không phải là hiện thân của tác giả. Do tính chất tiêu biểu, khái quát của nhân vật trữ tình nên nhà thơ có thể tưởng tượng, hóa thân vào đối tượng để xây dựng nhân vật trữ tình theo quy luật điển hình hóa trong sáng tạo nghệ thuật. Có thể coi đây là những nhân vật trữ tình nhập vai.

5. Lời thơ trong tác phẩm trữ tình.

Lời thơ trữ tình bộc lộ qua các từ miêu tả tâm trạng, qua sự đánh giá, phán xét, khẳng định và phủ định với những câu hỏi lời mời, lời cảm thán, lời gọi, lời chào, lời hẹn họ, lời hận, lời tiếc nối, nhắn nhủ:

“Chiều chiều mây phủ Sơn Trà
Lòng ta thương bạn nước mắt và lộn cơm”

(Ca dao)

Lời thơ của loại hình trữ tình là lời văn đặc biệt. Trước hết, lời thơ trong tác phẩm trữ tình bao giờ cũng giàu ý nghĩa. Lời thơ trữ tình còn mang tính chất lạ hóa, để có thể quyến rũ, hấp dẫn, ám ảnh người đọc. Hình ảnh cô gái trong trắng như thiên thần được Puskin miêu tả đầy ngưỡng mộ:

“Anh nhớ mãi phút giây huyền diệu
Trước mắt anh em bỗng hiện lên
Như hư ảnh mong manh vụt biến
Như thiên thần sắc đẹp trắng trong”.

(Gửi K – Puskin)

Lời thơ đầy chất huyền bí và trình bày rõ rệt trạng thái tình cảm của nhà thơ khi chiêm ngưỡng đối tượng. Chính sự lạ hóa trong lời thơ còn góp phần diễn tả những cung bậc nội tâm phức tạp của con người. Lời văn trong tác phẩm trữ tình đòi hỏi bộc lộ những tình cảm mạnh mẽ, những ý tập trung, hàm súc do đó nó phải tìm cho mình những lời văn phù hợp với yêu cầu gây ân tượng mạnh, không phải chỉ bằng ý nghĩa của từ mà còn bằng cả âm thanh, nhịp điệu của từ ngữ nữa. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều người khẳng định đặc điểm quan trọng nhất của lời văn trong tác phẩm trữ tình là giàu nhạc điệu. Nhạc tình này, do đặc điểm ngôn ngữ của từng dân tộc, được biểu hiện khác nhau.