»» Nội dung bài viết:
Có ý kiến cho rằng, cả Trương Ba và Chí Phèo đều là những kiếp người bị quyền lực nhào nặn, đầy đưa vào chốn đường cùng của số phận. Phân tích bi kịch tha hoá của Chí Phèo và Trương Ba để làm sáng tỏ.
I. Mở bài:
– Lưu Quang Vũ (1948 – 1988) là một tài năng nhiều mặt, một nhà văn xuất sắc của văn học nghệ thuật Việt Nam. Ông sáng tác nhiều thể loại và ở thể loại nào cǜng gây được tiếng vang. Đặc biệt ở thể loại kịch, ông được đánh giá: Cây bút vàng của sân khấu kịch Việt Nam. Tài năng ấy đột ngột qua đời trong một vụ tai nạn giao thông thảm khốc khi tài năng đương ở độ chín.
– Quan niệm của Lưu Quang Vũ trong sáng tác đã được ông phát biểu như sau: Động lực xui giục tôi viết kịch ấy chính là động lực khiến tôi làm thơ. Đó là khát vọng được bày tỏ, được thể hiện tâm hồn mình vào thế giới xung quanh, để tham dự vào dòng chảy mãnh liệt của đời sống, được trao gửi và dâng hiến.
– Hồn Trương Ba, da hàng thịt là một trong những vở kịch hay nhất của Lưu Quang Vũ. Từ một cốt truyện dân gian, Lưu Quang Vũ đã xây dựng thành công một vở kịch nói hiện đại, thể hiện tư tưởng triết lý, ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Vở kịch chia làm 7 cảnh, đoạn trích là cảnh cuối cùng.
– Nếu như ví văn học dân tộc giống dãy núi non trùng điệp, thì Nam Cao chính là một đỉnh cao trên miền non cao đó, đoản mệnh trong đời, những tên tuổi Nan Cao sẽ còn sống mãi cùng văn học nghệ thuật, đặc biệt là dấu ấn ông để lại trong trào lưu hiện thực phê phản giai đoạn 1930 – 1945. Các tác phẩm của ông vừa rất mực chân thành vừa có một ý vị triết lý, một ý nghĩa khái quát sâu xa. Ngòi bút hiện thực tỉnh táo, nghiêm ngặt vừa sắc lạnh, vừa gân guốc, lại vừa thắm thiết trữ tinh, Nhà văn có sở trường trong miêu tả tâm lý con người, nhất là khi đi vào miêu tả diễn biến tâm lý tinh tế, phức tạp.
– Chí Phèo không những là tác phẩm xuất sắc nhất trong văn nghiệp của nhà văn Nam Cao, nó còn xứng đáng là một kiệt tác của văn học giai đoạn đương thời. Một tác phẩm lớn về nhiều mặt dù chỉ chứa đựng trong dung lượng của một truyện ngắn.
II. Thân bài:
1. Giải thích ý kiến:
– “Những kiếp người bị quyền lực nhào nặn”: Ở đây để nói về những tầng lớp thống trị, những bàn tay quyền lực chi phối đến đời sống nhân dân, đặc biệt là với những kẻ thấp cổ bé họng. Họ không có quyền lựa chọn cuộc sống, cách sống. Họ bị chi phối bởi những thế lực lớn mà không cưỡng lại được.
– “Bi kịch tha hoá”: Để nói về sự thay đổi mang ý nghĩa tiêu cực, đó là một quá trình biến đổi và đẩy nhân vật vào chốn bị kịch, đặc biệt là sự xa lánh của mọi người, Muốn quay trở lại cũng không được.
2. Làm rõ ý kiến.
a. Bi kịch tha hóa của Trương Ba.
– Trương Ba là một ông lão làm vườn hiền hậu, yêu thiên nhiên cây cỏ, một người cha, người chồng, người ông mẫu mực, một trí tuệ mẫn tiệp. Vì lỗi của Nam Tào, Bắc Đẩu mà bị chết oan. Để sửa sai, đấng nhà trời đã cho ông nhập xác hàng thịt. Hồn một đẳng, xác một nẻo.
– Trải qua thời gian, Trương Ba dần bị xác thịt làm cho mụ mị, tha hoá, biến đổi đến mức ông ngỡ ngàng, không còn nhận ra chính mình. Màn độc thoại mở đầu đoạn trích giữa Trương Ba và xác hàng thịt đã bật lên sự tha hoá của Trương Ba.
– Nếu như trước đây, Trương ba là một người thanh cao, một con người đứng đắn, thì nay hồn Trương Ba ít nhiều đã bị vấy bẩn, tha hóa bởi dục vọng thấp hèn của thân xác: “Khi ông ở bên nhà tôi… Khi ông đứng bên cạnh vợ tôi, tay chân run rẩy, hơi thở nóng rực, cố nghẹn lại… Đêm In áo thu n hôm đó, suýt nữa thì…”. Là người có tuổi, lại rất tự trọng, điều đó khiến Trường Ba đau đớn, và khó có thể tha thứ cho bản thân.
– Chính hồn đã lâng lâng cảm xúc trước các món ăn dung tục “tiết canh, cổ hủ, khẩu đuôi”. Những món ăn của phường đồ tể nay lại khiến một con người thanh đạm thích thú, đó là điều khó có thể chấp nhận.
– Trương Ba từ một người cha mẫu mực, luôn khuyên dạy con những điều hay lẽ phải, thì giờ trở thành con người thô lỗ, phũ phàng. Khi khuyên thằng con đi vào con đường ngay thẳng không được, ông đã nổi giận “tát thằng con tóe máu mồm, máu mũi”, trong cái tát nảy lửa đó, có sự góp sức của bàn tay đồ tể. Và cả tính cách đồ tể nữa.
– Một chi tiết thêm để nói về sự tha hóa của Trương Ba trong cuộc đối thoại với đứa cháu gái. Cái Gái yêu quý ông nó bao nhiêu thì giờ đây nó không thể chấp nhận cái con người có “bàn tay giết lợn”, bàn chân “to bè như cái xẻng” đã làm “gãy tiệt cải chồi non”, “giẫm lên nát cả cây sâm quý mới ươm” trong mảnh vườn của ông nội nó. Nó hận ông vì ông chữa cái điều cho cu Tị mà làm gãy nát khiến cu Tị trong cơn sốt mê man cứ khóc, cứ tiếc, cứ bắt đền. Với nỏ, “Ông nội đời nào thô lỗ, phũ phàng như vậy”. Hay nói cách khác, ông Trương Ba làm vườn khéo léo nay còn đâu, chỉ còn con người thô vụng, đụng đâu hỏng đó.
– Dần dần, Trương Ba bị xa lánh, bị người thân cự tuyệt. Ông đau khổ vì đánh mất chính mình. Tìm đến Đế Thích, ông chọn cái chết để được giải thoát.
b. Bi kịch tha hoa của Chí Phèo.
– Chí Phèo vốn là anh nông dân chất phác và lương thiện. Chú giàu lòng ở lại hoá của B tự trọng, biết ghét những gì mà người ta cho là đáng khinh. Chí cũng như bao con người khác, anh cũng có ước mơ giản dị: “có một gia đình nho nhỏ. Chồng cuốc muốn cày thuê, vợ dệt vải. Chúng lại bỏ một con lợn nuôi để làm vốn liếng. Khá giả thì mua dăm ba sào ruộng làm”.
– Thế nhưng, trước sự ghen tuông của Bá Kiến, Chí đã bị đẩy vào nhà tù thực dân. Nhà tù thực dân đã phát huy tác dụng. Ra tù, Chí Phèo mang bộ mặt gớm ghiếc, biểu hiện của sự thay đổi về nhân hình (bước đầu tiên của quá trình tha hóa): “Cải đầu thì trọc lóc, cải răng cạo trắng hớn, cái mặt thì đen mà rất công câng, hai mắt gườm gườm trông gớm chết! Hắn mặc quần nải đen với cái áo tây vàng. Cái ngực phanh đầy những nét trạm trổ rồng phượng với một ống tướng cầm chùy, cả hai cảnh tay cũng thế. Trông gớm chết!”.
– Anh Chí – anh canh điền khỏe mạnh, lành như đất, mỗi lúc bóp chân cho bà Ba lại xấu hổ, đỏ mặt đã không còn một chút bóng dáng nào trong cái bộ dạng ấy. Chí Phèo về làng tức là được trả lại quyền công dân, được về với con người nhưng oái ăm thay Chí lại hoàn toàn lạc loài, hoàn toàn xa lạ. Hắn không chỉ thay đổi về nhân hình mà còn thay đổi cả nhân tính.
– Lần đầu sau khi ra tù, Chỉ đến Bá Kiến với ý định trả thù. Nhưng ý đồ ấy còn mơ hồ và nhanh chóng bị đánh gục trước sự xảo quyệt của cụ Bá. Song, tội ác của Bá Kiến còn lớn hơn khi hắn đẩy con người này xuống hàng thú vật, biến Chí Phèo thành công cụ của mình. Đến nhà Bá Kiến lần thứ hai với bộ dạng liều lĩnh và gàn dở, Chí Phèo đã rơi vào sách lược “dùng thẳng đầu bò trị thằng đầu bò” của Bá Kiến.
– Từ đây, Chí Phèo trượt dài trên dốc tha hoá và hắn bị đẩy hẳn ra khỏi xã hội loài người. Hắn quên cả cuộc đời của chính hắn, không còn ý thức về sự tồn tại trong không gian, thời gian. Cuối cùng con quỷ dữ đã chết trong sự ghẻ lạnh của mọi người, Chỉ đủ đã thức tỉnh và khao khát lương thiện, nhưng xã hội không chấp nhận hắn. Hắn bị đẩy đến chỗ cùng đường tuyệt lộ.
c. So sánh bi kịch 2 nhân vật.
– Truyện ngắn “Chí Phèo” của Nam Cao và vở kịch “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ tuy ra đời trong những hoàn cảnh xã hội – lịch sử khác nhau nhưng tất thảy đều đề cập đến những bi kịch của con người, trong đó có bi kịch tha hóa.
– Qua 2 bi kịch và cách kết thúc của 2 tác phẩm, ta thấy giá trị phê phán tố cáo xã hội sâu sắc.
+ Nỗi khốn khổ của Trương Ba và Chí Phèo đều do kẻ thống trị gây nên. Trương Ba bị hoán đổi hồn, xác. Bá Kiến nhẫn tâm đẩy Chí Phèo vào tù 7,8 năm.
+ Tiếp thu sự giáo dục của nhà tù thực dân Chí Phèo đã trở thành kẻ côn đồ hung hãn, hắn vùng lên liều mạng để trả thù. Nhưng hắn đã gặp kẻ thống trị nham hiểm, xảo quyệt và bị biến thành công cụ cho kẻ thù của mình.
+ Ông Trương Ba từ hiền hậu tử tế, tốt bụng còn đang rất khỏe mạnh, mặc dầu chưa tận số đã phải chết thay cho một tên bạc ác bất nhân, dối trá tham tàn bởi cung cách làm việc luộm thuộm, thiếu trách nhiệm, muốn xong việc nhanh của Nam Tào…
– Cả 2 tác giả đều để nhân vật của mình rơi vào hoàn cảnh bi kịch trớ trêu.
+ Nếu Trương Ba là hoàn cảnh bi kịch “không thể bên ngoài một đằng bên trong một nẻo” mãi, còn Chí Phèo lại là bi kịch từ con người lương thiện “bị cự tuyệt quyền làm người”; bi kịch bần cùng hóa dẫn đến lưu manh hóa của người nông dân trước cách mạng. Và cả 2 nhân vật đều lựa chọn cái chết để thể hiện phẩm chất đáng quý của mình như:
+ Thoát khỏi nỗi tuyệt vọng, bế tắc của bản thân: Trương Ba nói nếu Đế Thích không giúp ông cũng sẽ “nhảy xuống sông hay đâm một nhát dao vào cổ”; Chí Phèo thì sau khi chứng kiến Thị Nở “bắc lên cây cầu” giúp Chí quay lại với thế giới con người hoàn lương thì giờ thị lại rút cây cầu đó, rồi những ý kiến của bà cô Thị Nở là những định kiến xã hội… thì chỉ có cái chết mới giúp Chí thoát khỏi nghịch cảnh của mình. Bi kịch đau đớn của Chí là hắn chưa được xã hội ấy công nhận, hắn chết “trên ngưỡng của của sự quay lại làm người”.
+ Khát khao được sống trọn vẹn, nhân văn: Cái chết của Trương Ba là sự hòa hợp giữa tâm hồn và thể xác, muốn được cu Tị sống lại vì nó còn có cả “một cuộc đời phía trước”, ông hiểu vai trò của “đứa con đối với người mẹ” là như thế nào; còn Chí Phèo là sự khát khao hoàn lương từ con người bị đẩy vào tăm tối, cùng đường, Chí không chịu chấp nhận cuộc sống quỷ dữ nữa…
+ Cùng nhận ra cái chết có thể còn hơn cuộc sống lạc loài, vô nghĩa: Ông Trương Ba nhận thấy nếu mình sống đồng nghĩa mình phải giả tạo trong hình hài người khác, lạc lõng giữa đám hậu sinh thì thà chết còn hơn…; Chí Phèo cũng nhận ra nếu mình sống tiếp sẽ bị cả cái xã hội loài người xa lánh và coi mình là quỷ dữ thì chỉ có cái chết mới kết thúc tất cả. Do vậy giết Bá Kiến – trả thù xong; Chí cũng tự vẫn ngay, vì xã hội ấy không có chỗ cho con người như Chí tồn tại nữa.
→ Qua cái chết của Trương Ba và Chí Phèo, ta thấy được quan niệm của 2 tác giả về giá trị sống đích thực của con người: đó là quan niệm được sống làm người rất quan trọng, nhưng sống đúng là mình, trọn vẹn với những giá trị mình có mình theo đuổi, được sống trong lương thiện, được người khác trân trọng mới quý giá hơn nhiều. Con người phải luôn biết đấu tranh với nghịch cảnh để hoàn thiện nhân cách; vươn tới giá trị làm CON NGƯỜI cao quý theo đúng nghĩa.
* Sự khác giống nhau trong cách giải quyết bi kịch của 2 tác giả.
– Trong tác phẩm “Chí Phèo”, khác với các nhà văn hiện thực phê phán đương thời Nam Cao không đi sâu miêu tả quá trình đói cơm, rách áo bần cùng khốn khổ của người nông dân- dù trong thực tế đó cũng là một hiện thực phổ biến.
+ Nhà văn trăn trở nhiều hơn về một hiện thực còn thảm khốc hơn đó là sự tha hóa… Cũng như Chí Phèo, Trương Ba trước đây là con người hoàn toàn khác. Trương Ba là người nông dân chăm chỉ, khéo léo,yêu thương vợ con, chiều quý các cháu, tốt bụng với hàng xóm láng giềng, yêu cây cỏ…
+ Từ khi sống trong xác anh hàng thịt, Trương Ba đã bị xác hàng thịt điều khiển, chi phối: trở nên vụng về, thô tục, thô bạo, vô tình; thích bán thịt, ham uống rượu, những nước cờ không còn phóng khoáng mà tủn mủn, vô hồn… Nếu Chí Phèo tha hóa mà không biết mình tha hóa, thì Trương Ba lại nhận thấy rất rõ tình trạng khốn khổ của mình.
– Hành động cuối cùng Chí Phèo giết chết Bá Kiến rồi tự sát nó là hành động mang tính chất manh động và cùng đường tuyệt vọng. Đến cuối cùng Chí mới hiểu bi kịch – tội ác cuộc đời của mình là do đâu.
+ Nam Cao xây dựng mối quan hệ Bá Kiến – Chí Phèo trở nên hết sức gay gắt, mối tình dang dở với Thị Nở cũng là cách đưa thêm dầu vào lửa, biến cơn say, cơn buồn, cơn thất tình ở Chí Phèo thành lòng căm hận, tức tối, quyết đến nhà Thị Nở để trả thù.
+ Quy luật lại không phải thế, quy luật đã kéo Chí đi nhưng là đến nhà Bá Kiến, chứ không phải ai khác. Kẻ đáng giết là Bá Kiến. Với cái kết thúc bất ngờ dữ dội của thiên truyện ngắn, Nam Cao đã cho chúng ta thấy kết quả tất yếu sẽ xảy ra, điều đó không thể tránh khỏi. Còn với Trương Ba ông có sự sáng suốt, sâu sắc trong sự lựa chọn cuộc sống – cái chết một cách rõ ràng hơn.
– Nếu bi kịch của Chí Phèo là bi kịch cùng đường, bi kịch bần cùng hóa dẫn đến lưu manh hóa của người nông dân bị áp bức trước cách mạng, nhưng bi kịch của Trương Ba còn gọi ra những suy tư về mối quan hệ giữa hồn và xác, giữa ý thức và bản năng trong một con người: có ai là toàn vẹn hoàn hảo không? những đòi hỏi của thân xác có phải tội lỗi đáng ghê tởm không…? Do vậy, cách kết thúc của Vở kịch mà Lưu Quang Vũ xây dựng sẽ vừa có ý nghĩa xã hội vừa mang tính triết lí sâu xa và mang tính thời đại.
– Còn hành động kiên quyết từ chối nhập vào xác cu Tị và chọn cái chết để trả lại thân xác cho anh hàng thịt của ông Trương Ba trong vở kịch “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” lại đưa đến vấn đề giá trị sống đích thực của con người hiện đại. Nó cũng gợi mở lối sống đúng đắn để đem lại hạnh phúc và sự thanh thản của tâm hồn con người.
→ Qua lựa chọn thể cái chết có phần khác nhau như trên của Trương Ba và Chí Phèo, ta thấy được quan niệm của 2 tác giả về giá trị sống đích thực của con người. Nam Cao với “Chí Phèo” muốn chỉ ra quan niệm về giá trị sống đích thực của con người trong xã hội với mối xung đột, mâu thuẫn giai cấp ở nông dân – địa chủ, nhất là nông dân đã chín muồi, đã đến mức sâu sắc và không gì có thể xoa dịu (trước cách mạng).
3. Bàn luận, đánh giá.
– Có thể nói, cả hai nhân vật đều là những nạn nhân khố khổ, bị tầng lớp đánh giá thống trị thao túng, đưa đẩy, dẫn dắt cuộc đời. Và bằng ngoại cảnh mới, môi trường mới, tiếp xúc với những điều xấu xa, họ bị tha hoá, rồi đánh mất chính mình.Bản chất của hai nhân vật đều thiện lương, và phần người đó đã đánh thức họ, khiến cả hai quyết định không thể sống tiếp cuộc sống không phải chính mình đó. Không thể chấp nhận được con người hiện tại đó.
– Thế nhưng, với Chí Phèo, kết thúc của hắn thật đau đớn, bởi hắn không nhận được sự cảm thông, và sẻ chia. Hơn thế nữa, hắn chết, nhưng hiện tượng Chí Phèo còn tiếp diễn, nghĩa là một bi kịch vòng lặp lại tái diễn.Còn với Trương Ba, chấp nhận cái chết, thật ra đó là một cái kết có hậu, bởi vì Trường Ba chết để được là chính mình. Chỉ khi được là chính mình, mới có hạnh phúc. Và Trương Ba, ông Trương Ba hiền hậu còn sống mãi trong trái tim người thân, gia đình ông, như một tấm gương về đạo đức sống.
– Tái hiện sống động và rõ nét bi kịch tha hóa của Chí Phèo, Nam Cao đã bộc lộ một cái nhìn hiện thực sắc sảo đồng thời nói lên sự gắn bó đồng cảm thấu hiểu sâu sắc cuộc sống của người nông dân. Ông đã đem đến cho những trang viết của mình sức mạnh của sự khám phá phát hiện.
– Trước Nam Cao, các nhà văn hiện thực chỉ mới chú ý tới tình trạng bần cùng hóa. Nguyên Hồng mới chỉ phản ánh và miêu tả loại nhân vật lưu manh thành thị. Hiện tượng tha hóa, lưu manh ở nông thôn với những đặc điểm riêng, với ý nghĩa quan trọng của nó lần đầu tiên được Nam Cao quan tâm và miêu tả tập trung, rõ nét. Ông đã đem đến cho văn học hiện thực 1930-1945 một điển hình về người nông dân, phơi bày bản chất của nông thôn đen tối trước Cách mạng.
– Với Lưu Quang Vũ, sự tha hóa của hồn Trương Ba cũng là một hiện thực nhức nhối trong xã hội. Con người “muốn nuôi sống xác thân/ Đem làm thịt linh hồn” (Chế Lan Viên). Nhưng bi kịch của Trương Ba còn gợi ra những suy tư về mối quan hệ giữa hồn và xác, giữa ý thức và bản năng… Có ai là toàn vẹn hoàn hảo không? Những đòi hỏi của thân xác có phải tội lỗi đáng ghê tởm không? Vở kịch do vậy vừa có ý nghĩa xã hội vừa mang tính triết lí sâu xa.
III. Kết bài:
Dù Chí Phèo và hồn Trương Ba có hai kiểu tha hóa khác nhau, nhưng điểm chung nhất đó là họ vẫn luôn tỉnh ngộ và nhận ra được sự tha hóa của bản thân, đồng thời cố gắng đấu tranh một cách mạnh mẽ để được trở lại với những giá trị nhân văn nguyên bản, giữ lại cho mình bản chất thiên lương cao đẹp. Chí Phèo vì sự chèn ép của xã hội phong kiến tàn ác mà tha hóa thành quỷ dữ, nên quyết chết để thoát khỏi số phận đầy bi kịch, hắn không muốn sống tiếp cái kiếp khốn khổ, đọa đày và cô độc ấy nữa. Còn bản thân hồn Trương Ba vì sự tắc trách của những kẻ trên mà phải chịu cảnh hồn một đằng xác một nẻo, phải gánh chịu sự đau khổ, day dứt, sự xa lánh của người thân, nên cũng quyết rời bỏ nhân thế để giữ lại cho mình một tâm hồn cao khiết, thanh sạch. Cuối cùng thì con người ở thời đại nào, hoàn cảnh nào cũng luôn đấu tranh cho chữ “thiện lương”, đó là niềm tin và tư tưởng mà Nam Cao cùng Lưu Quang Vũ muốn gửi gắm trong tác phẩm của mình.
