Tình yêu cuộc sống thiết tha của nhà thơ Thanh Hải trong bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ”.
- Mở bài
Thanh Hải là nhà thơ trưởng thành trong thời kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Cuộc đấu tranh bền bỉ và anh dũng của nhan dân miền nam là niềm cảm hứng lớn của Thanh Hải. Thơ ông chân thật, bình dị, đôn hậu và chân thành như tâm hồn người Huế. “Mùa xuân nho nhỏ” thể hiện tình yêu cuộc sống thiết tha của nhà thơ của Thanh Hải trước mùa xuân của thiên nhiên, đất nước và khát vọng đẹp đẽ của nhà thơ muốn được dân hiến cho cuộc đời.
- Thân bài:
Thanh Hải viết bài thơ này không lâu trước khi ông qua đời trên giường bệnh. Ở những giây phút cuối cùng của cuộc đời, nhà thơ vẫn dành cho nhân dân, dành cho đất nước những tình cảm thiết tha, cao đẹp nhất. Đối với Thanh hải dường như sự sống không hề chấm dứt mà chuyển đổi từ sự tòn tại này sang sự tồn tại khác mà thôi. Cho nên, mở đầu bài thơ, ông ca vui trước vẻ đẹp của mùa xuân thiên nhiên đất nước dù những cơn đau đang dày vò thân xác ông:
Mọc giữa dòng sông xanh
Một bông hoa tím biếc
Ơi con chim chiền chiện
Hót chi mà vang trời
Từng giọt long lanh rơi
Tôi đưa tay tôi hứng.
Chỉ bằng vài nét phác họa nhưng vẽ ra được một khoảng không gian cao rộng với dòng sông, mặt đất, bầu trời bao la. Cả màu sắc tươi thắm của mùa xuân, của sông xanh, hoa tím biếc, cả âm thanh vang vọng tươi vui của chim chiền chiện hót cũng hiện hình sinh động và tràn trề sự sống. Cảm xúc của nhà thơ được diễn tập trung ở chi tiết rất tạo hình. Bông hoa “mọc” lên giữa dòng sông chủ động và mạnh mẽ. Màu tím cũng đạt đến cực đỉnh của sắc màu: tím biếc. Con chim chiền chiện trên trời cao không những buông tiếng hót mà là hót vang cả đất trời. Tất cả dường như đang trút ra tất cả mãnh lực của sự sống, đang ở trong trạng thái đẹp nhất, sôi nổi nhất, say mê nhất.
Trước khung cảnh đất trời tươi đẹp và rộn rã, tâm hồn nhà thơ như cũng bừng lên khao khát sông. Những từ cảm thán “ơi” , “chi” thể hiện sự ngỡ ngàng, thích thú, reo vui biểu hiện một tâm trạng say sưa, ngây ngất của nhà thơ. Thi nhân cảm thấy sức sống của đất trời đang rót vào mình, thấy mình mạnh mẽ, muốn sống, muốn dạo khắp đất trời. Thi nhân say mê tận hưởng, say mê đón lấy mật ngọt của đời đang chảy khắp mặt đất.
Cả đất trời như kết tụ lại trong tiếng chim ca. Hình ảnh “từng giọt sương long lanh rơi” ở đây không phải là những giọt sương xuân ở ban mai tinh khiết động lại trên cành lá, cũng chẳng phải là giọt sương lất phất bay cũng chẳng phải là một giọt sương nắng bên thềm còn vương lại mà đó là một giọt âm thanh của tiếng chim chiền chiện hót. Nhà thơ đưa tay hứng lấy từng giọt âm thanh kết lại mà ngỡ như những giọt nước óng ánh sắc màu rơi mãi, rơi mãi tưởng trừng không bao giờ dứt. tiếng chim từ chỗ là âm thanh (cảm nhận bằng thính giác) chuyển thành những giọt nước (hình và khối, cảm nhận bằng thị giác) từng giọt ấy lại long lanh ánh sáng và màu sắc có thể cảm nhận bằng xúc giác “tôi đang đưa tay tôi hứng”. Câu thơ thể hiện sự trân trọng nâng niêu có thể nói nhà thơ đã đón nhận mùa xuân với tất cả sự tài hoa của ngòi bút, sự thăng hoa trong tâm hồn.
Âm điệu thơ đọc lên nghe thật tươi vui rạo rức sức sống mạnh mẽ. Ngôn ngữ cũng hết sức gần gũi với đời thường. ta không hề cảm thấy một sự yếu đuối nào của nhà thơ trước cuộc sống lớn dù ông đang trong cơn bạo bệnh. Giữa mùa đông giá rét, giữa lúc cái chết đang đến với ông từng giờ, từng phút. Thế nhưng tràn ngập trong khổ thơ là hương xuân, sắc xuân, tình xuân hòa thắm thiết tha. Chính tình yêu cuộc sống, sự lạc quan yêu cuộc đời, yêu đất nước của người chiến sĩ kiên trung gắn bó máu thịt với xứ sở quê hương đã tạo nên những vần thơ đẹp đến như vậy.
Từ mùa xuân của thiên nhiên, đất trời, nhà thơ chuyên cảm nhận về mùa xuân của đất nước:
Mùa xuân người cầm súng
Lộc giắt đầy quanh lưng
Mùa xuân người ra đồng
Lộc trải dài nương mạ
Tất cả như hối hả
Tất cả như xôn xao
Hình ảnh “người cầm súng” và “người ra đồng” là biểu tượng cho hai nhiệm vụ chiến đấu và lao động xây dựng đất nước. Ý thơ không có gì mới, nhưng tác giả đã tạo nên sức gợi cảm cho câu thơ bằng lộc non của mùa xuân. Đó là chồi non của cây đang vươn lên hay cũng là sức sống, sức vươn lên hay nó còn hàm chứa sự may mắn sẽ đến của cuộc cách mạng dân tộc.
Phép ẩn dụ “lộc giắt đầy quanh lưng”, “lộc trải dài nương mạ” tạo nên nét đẹp cho ý thơ, thể hiện kính đáo cách cảm, cách suy nghĩ của thi sĩ về cuộc cách mạng của dân tộc. Người lính ra trận với những chồi non trên cành để ngụy trang đem theo tin mừng chiến thắng, hoàn thành nhiệm vụ bảo vệ tổ quốc. Người nông dân ra đồng gieo “lộc” trên khắp cánh đồng với những vụ mùa bội thu. Chính những con người ấy đã đem đến mùa xuân cho mọi người, mọi nhà. Cặp câu sóng đôi khiến ta liên tưởng đến hai công cuộc bảo vệ xây dưng cùng phát triển song song, sự chuyển mình đi lên của sự nghiệp cách mạng. Điệp từ “tất cả” trong phép so sánh, nhịp điệu thơ nhanh diễn tả được không khí “hối hả”, “xôn xao” của cuộc sống mới sau chiến tranh.
Bài thơ được ra đời sau những năm tháng sau ngày hòa bình lặp lại, nhân dân hai miền Bắc – Nam cùng ra sức đánh đuổi kẻ thù, nền kinh tế chưa hồi phục sau những năm tháng dài chia cắt, thế mà Thanh Hải vẫn có cái nhìn tươi sáng về sự nghiệp cách mạng của đất nước ta:
Ðất nước bốn nghìn năm
Vất vả và gian lao
Ðất nước như vì sao
Cứ đi lên phía trước.
Niềm tự hào sâu sắc về lịch sử yêu nước và giữ nước “bốn nghìn năm” với bao gian khó nhọc nhằn. Hình ảnh so sanh “như vì sao” biểu hiện cho tương lai ngời sáng của tổ quốc “cứ đi lên phía trước”. Ý thơ gợi nhớ về hình ảnh đất nước trong thơ Nguyễn Đình Thi: “Nước Việt Nam từ trong máu lửa. Rũ bùn đứng dậy sáng lòa”
Nguyễn Khoa Điềm cũng có lần phải thốt lên: “Ôi đất nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy – Những cuộc đời đã hóa núi sông ta”. Đất nước ấy là đất nước của những anh hùng, đất nước không bao giờ chịu khuất. Đất nước ấy đã bao phen:”Đạp quân thù xuống đất đen”. Dù có hiểm nguy hay nhọc nhằn, đất nước ấy vẫn “cứ đi lên phía trước”.
Niềm cảm xúc mạnh mẽ dâng trào thúc đẩy nhà thơ đến một ước vọng cao cả, hết sức thiêng liêng:
Ta làm con chim hót
Ta làm một cành hoa
Ta nhập vào hoà ca
Một nốt trầm xao xuyến.
Một mùa xuân nho nhỏ
Lặng lẽ dâng cho đời
Dù là tuổi hai mươi
Dù là khi tóc bạc.
Thanh hải muốn hóa thân thành con chim hót giữa đất trời cao rộng đang cho đời tiếng hát mê say, muốn làm một cành hoa dâng cho đời sắc thắm, muốn làm một nốt trầm âm vang mãi mãi trong bản hòa ca bất tận của sự sống, muốn làm một mùa xuân nho nhỏ đang cho đời niềm tin yêu vĩnh hằng.
Nhà thơ sử dụng những hình ảnh ẩn dụ đơn sơ nhưng gợi nhiều liên tưởng. Thi sĩ muốn cất lên thật tha thiết và khiêm tốn ước giọng sống có ích, cống hiến để tạo nên “mùa xuân” cho đời như một lẽ tự nhiên. Điệp ngữ “ ta làm” thể hiện những suy tư, trăn trơ trong tâm trí của tác giả về lối sống đẹp. Đại từ xưng hô “tôi” ở khô đầu như tự nói với bản thân, “ta” vừa bộc lộ khác vọng của chính tác giả vừa thể hiện tâm niệm của tất cả mọi người.
Sự sáng tạo độc đáo của Thanh Hải là ở hình ảnh “mùa xuân nho nhỏ”. Hình ảnh ấy cùng với những hình ảnh cành hoa, con chim, nốt nhạc trầm sao xuyến… tất cả đều mang một vẻ đẹp bình dị, khiêm nhường, thể hiện tâm niệm chân thành, tha thiết của nhà thơ. Mỗi người phả mang đến cho cuộc đời chung một nét riêng, cái phần tinh túy của mình, dù bé nhỏ, góp vào cuộc đời chung. “Mùa xuân” ở đây phải chăng đó chính là con tim, khối óc, là cuộc đời tươi đẹp và tâm hồn đầy sức sống của nhà thơ? Điệp ngữ “dù là” cùng với nhũng hình ảnh hoán dụ “tuổi hai mươi” “khi tóc bạc” là tâm nguyện được cống hiến bền bỉ, kiên trì cả cuộc đời này.
Âm điệu chậm rãi, trầm lắng nghe như tiếng thầm thì. Kết thúc bài thơ trong làng điệu mộc mạc của điệu hò sứ Huế góp phần tạo thành dư âm lắng đọng lòng người, để lại nhiều suy tư hơn:
Mùa xuân ta xin hát
Câu Nam ai, Nam bình
Nước non ngàn dặm mình
Nước non ngàn dặm tình
Nhịp phách tiền đất Huế…
Dẫu biết cuộc đời là hữu hạn, nhưng nhà thơ không khỏi bàng hoàng. Ông tiếc nuối những tháng ngày qua chưa thực sống hết mình, chưa thực dâng hiến tận cùng cho quê hương, đất nước những gì đẹp đẽ nhất, tinh túy nhát. Cho đến khi thần chết gọi tên ông, ông tìm cách vượt thoát khỏi sự hữu hạn ấy bằng cách hóa thân vào với vĩnh hằng đất nước. Cuộc tìm kiếm phi thực nhưng toát lên tâm hồn cao đẹp của nhà thơ đã tận trung, tận hiếu, tận lực với cuộc đời, với nhân dân và đất nước. Đó là khát vọng được hoa nhập vào cuộc sống của đất nước, cống hiến phần tốt đẹp – dù nhỏ bé của mình cho cuộc đời chung, cho đất nước thiêng liêng.
Cách cấu cứ lặp lại (khổ đầu đến khổ 4) tạo ra sự đối ứng chặt chẽ. Những hình ảnh chọn lọc ấy được trở lại đã mang một ý nghĩa mới: niềm mong muốn được sống có ích, cống hiến cho đời là một lẽ tự nhiên như con chim mang đến tiếng hót, bông hoa tỏa hương sắc cho đời.
Người chiến sĩ kiên trung ấy cho đến giây phút cuối cùng của cuộc đời vẫn lo nghĩ cho đất nước. Đó cũng là nỗi lo nghĩ của biết bao người lính thời đại Hồ Chí Minh. Nhà thơ Thanh Thảo đã hơn một lần tự vấn, tự day dứt và tự giải đáp:
Chúng tôi đi không tiếc đời mình
Nhưng tuổi hai mươi ai mà không tiếc
Nhưng ai cũng tiếc tuổi hai mươi thì còn chi tổ quốc.
Nhà thơ Chế Lan Viên cũng từng có lần thốt lên thống thiết:
Ôi Tổ quốc ta yêu như máu thịt
Như mẹ cha ta như vợ như chồng
Ôi Tổ quốc nếu cần ta chết
Cho mỗi ngôi nhà, ngọn núi, dòng sông.
- Kết bài:
Bài thơ thực sự sống thay tác giả, biểu hiện tự nhiên mà trọn vẹn tình yêu cuộc sống thiết tha của nhà thơ Thanh Hải. Ước nguyện làm một mùa xuân, nghĩa là sống đẹp, sống với tất cả sức sống tươi trẻ của mình nhưng rất khiêm nhường, làm một mùa xuân nhỏ góp vào mùa xuân lớn của đất nước, của cuộc đời chung. Bài thơ nhẹ nhàng nhắc nhỏ thế hệ trẻ hôm nay hãy sống đúng với tuổi trẻ của chúng ta. Bởi “đời người chỉ sống có một lần, phải sống sao cho khỏi sót xa ân hận vì những năm tháng đã sông hoài, sống phí, cho khỏi hổ thẹn vì dĩ vãng ti tiện và hèn đớn của mình…”.
Bài tham khảo:
Bài thơ “Mùa xuân nho nhỏ ” được Thanh Hải sáng tác năm 1980, khi nhà thơ đang nằm trên giường bệnh. Bài thơ thể hienj chân thành và cảm động tình yêu cuộc sống thiết tha của nhà thơ Thanh Hải. Đólà tiếng lòng yêu mến và khát khao gắn bó với đất nước, với cuộc đời và thể hiện chân thành một ước nguyện hiến dâng.
Mở đầu bài thơ là bức tranh mùa xuân của thiên nhiên được phác hoạ bằng vài nét chấm phá:
“Mọc giữa dòng sông xanh
Một bông hoa tím biếc,
Ơi! con chim chiền chiện
Hót chi mà vang trời”
Chỉ bằng vài nét đơn sơ mà đặc sắc ,với những hình ảnh nho nhỏ, thân quen, bình dị, nhà thơ đã vẽ lên bức tranh xuân thơ mộng, đậm phong vị xứ Huế .Bức tranh có không gian thoáng đãng, sắc màu tươi tắn, hài hoà và âm thanh rộn rã tươi vui của tiếng chim chiền chiện. Cách lựa chọn hình ảnh “dòng sông xanh”, “bông hoa tím”, cách sử dụng các từ ngữ “ơi”, “chi” đi liền sau động từ “hót” khiến người đọc liên tưởng đến quê hương xứ Huế và cả tâm trạng say đắm hân hoan của tác giả.
Dường như thấp thoáng đâu đó trong câu thơ là màu xanh của dòng Hương Giang mềm mại và những tà áo dài tím biếc của những cô gái Huế mộng mơ, cùng với âm thanh rộn rã, tươi vui của tiếng chim chiền chiện, khiến mùa xuân của cố đô trầm mặc, chợt trở nên rực rỡ, rộn ràng. Cảm xúc của tác giả trước mùa xuân còn được miêu tả ở chi tiết rất tạo hình .
“Từng giọt long lanh rơi
Tôi đưa tay tôi hứng”
Giọt âm thanh của tiếng chim thật trong ,thật tròn,vang ngân giữa không gian,đọng lại thành từng giọt hữu hình long lanh như hạt ngọc, nhà thơ đưa tay hứng với tất cả sự trân trọng, đắm say. Sự chuyển đổi cảm giác khiến hình ảnh thơ trở nên lung linh, đa nghĩa góp phần diễn tả trọn vẹn hơn niềm say sưa, ngây ngất của tác giả trước vẻ đẹp của thiên nhiên, trời đất vào xuân.
Từ mùa xuân của thiên nhiên, trời đất nhà thơ chuyển sang cảm nhận về mùa xuân của đất nước. Tác giả hướng tình cảm của mình tới những con người đang làm đẹp mùa xuân.
“Mùa xuân người cầm súng
Lộc dắt đầy trên lưng
Mùa xuân người ra đồng
Lộc trải dài nương mạ”
Những câu thơ tạo ra hình ảnh sóng đôi đẹp như hai vế của câu đối mừng xuân nói về những người chiến sỹ bảo vệ và những người lao động dựng xây đất nước. “Lộc” theo bước chân người cầm súng ra trận, theo bàn tay người lao động ra đồng và gieo mùa xuân đến khắp mọi miền đất nước. Có lẽ bởi vậy mà không khí khẩn trương ,rộn rang, náo nức lan toả khắp tứ thơ: “Tất cả như hối hả / Tất cả như xôn xao”. Điệp từ “tất cả”, từ láy “hối hả”, “xôn xao ” tạo nên nhịp điệu mùa xuân hối hả ,hào hùng ,mở ra những cảm nhận chan chứa tự hào về đất nước :
“Đất nước bốn ngàn năm
Vất vả và gian lao
Đất nước như vì sao
Cứ đi lên phía trước”.
Hình ảnh so sánh đẹp: “đất nước như vì sao” toả sáng, luôn vận động và phát triển không ngừng, có ý nghĩa định hướng ,giục giã mọi người hăng say cống hiến xây dựng quê hương. Trước mùa xuân của đất nước, nhà thơ tâm niệm về mùa xuân riêng của mỗi cuộc đời và dạt dào một khát vọng hiến dâng:
“Ta làm con chim hót
Ta làm một canh hoa
Ta nhập vào hoà ca
Một nốt trầm xao xuyến”
Nếu ở đầu bài thơ tác giả miêu tả những hình ảnh làm đẹp thêm ,tô điểm thêm cho mùa xuân là âm thanh náo nức vang trời của tiếng chim chiền chiện và sắc màu tím biếc dịu dàng của cánh lục bình nhỏ trên sông thì ở đây tứ thơ được lặp lại, tạo ra sự đối ứng chặt chẽ. Tác giả mong muốn được làm bông hoa toả ngát hương ,con chim mang tiếng hót và nốt trầm xao xuyến để hiến dâng nhưng không làm mất đi nét riêng của mỗi người. Đó thực sự là lời tâm niệm chân thành, tha thiết, khiêm nhường và khát khao được cống hiến phần tinh tuý nhất của mình làm đẹp thêm mùa xuân của quê hương, xứ sở mà không bị giới hạn bởi thời gian, tuổi tác:
“Một mùa xuân nho nhỏ
Lặng lẽ dâng cho đời.
Dù là tuổi hai mươi
Dù là khi tóc bạc” .
“Mùa xuân nho nhỏ” là một sáng tạo bất ngờ ,độc đáo mà tự nhiên, hợp lý của nhà thơ, bởi mùa xuân vốn là một khái niệm chỉ thời gian thế mà ở đây “ mùa xuân” lại có khối, có hình, một hình hài nho nhỏ thật xinh xắn. Mùa xuân đã trở thành một ẩn dụ nói về khát vọng, một lẽ sống cao đẹp, một ý thức khiêm nhường góp sức mình làm đẹp thêm mùa xuân của thiên nhiên, đất nước.
Điệp từ “dù là” đặt ở đầu hai câu thơ liên tiếp có ý nghĩa khẳng định cho khát vọng dâng hiến miệt mài, không mệt mỏi của tác giả. Thể thơ năm chữ có nhạc điệu trong sáng, tha thiết ,gần gũi với dân ca nhiều hình ảnh đẹp , giản dị ,gợi cảm ,những so sánh và ẩn dụ sáng tạo đã góp phần tạo nên thành công không nhỏ cho bài thơ .Bài thơ kết thúc khi đã làm lay động trái tim thiết tha chân thành của bao người. Dường như ước nguyện nhỏ bé khiêm nhường ấy không còn là của riêng Thanh Hải mà đã trở thành tiếng lòng chung của nhiều người: “Sống là cho đâu chỉ nhận riêng mình !”
Nhà thơ Tố Hữu đã viết trong “Một khúc ca xuân”.
“Nếu là con chim, chiếc lá
Thì con chim phải hót, chiếc lá phải xanh
Lẽ nào vay mà không có trả
Sống là cho, đâu chỉ nhận riêng mình”
“Mùa xuân nho nhỏ” là một ẩn dụ đầy sáng tạo, cũng là cách thể hiện thiết tha, cảm động. Nó đã khắc sâu ý tưởng: “Mỗi cuộc đời đã hoá núi sông ta” (Nguyễn Khoa Điềm). Đó không phải mong muốn trong một lúc mà là cả một cuộc đời “Dù là tuổi hai mươi. Dù là khi tóc bạc”. Điệp từ “Dù là” khiến âm điệu câu thơ tha thiết, sâu lắng, ý thơ được nhấn mạnh làm cho người đọc không chỉ xúc động trước một giọng thơ ấm áp, mà còn xúc động trước lời tâm sự thiết tha của một con người đã từng trải qua 2 cuộc kháng chiến, đã cống hiến trọn cuộc đời và sự nghiệp cho cách mạng vẫn tha thiết được sống đẹp, sống có ích với tất cả sức sống tươi trẻ của mình cho cuộc đời chung.
- Kết bài:
Bài thơ được viết một tháng trước khi nhà thơ trở về với cát bụi nhưng không gợi chút băn khoăn về bệnh tật, những suy nghĩ riêng tư cho bản thân mà chỉ “lặng lẽ cháy bỏng một khát khao được dâng hiến”, là tình yêu cuộc sống thiết tha của nhà thơ Thanh Hải. Xuyên suốt bài thơ không chỉ là hình tượng mùa xuân. Từ tiếng chim chiền chiện tượng trưng cho khúc hát của đất trời đến làm một nốt nhạc trầm nhập vào bản hoà ca đất nước, và đến đây là khúc hát tạo ấn tượng một bài ca không dứt. Một bài ca yêu cuộc sống. Bài thơ được nhạc sỹ Trần Hoàn phổ nhạc thành bài hát và trở thành một khúc ca xuân quen thuộc, xúc động, còn mãi với đời.
