Đọc hiểu văn bản “Chiến thắng Mtao Mxây” (trích Sử thi Đăm Săn)

Đọc hiểu văn bản:

Chiến thắng Mtao Mxây
(trích Sử thi Đăm Săn)

I. Tìm hiểu chung:

– Sử thi dân gian Việt Nam có hai loại: Sử thi thần thoại và sử thi anh hùng. Sử thi Đăm Săn của dân tộc Ê Đê là sử thi anh hùng tiêu biểu .

– Tóm tắt sử thi Đăm Săn: (SGK)

– Giá trị tác phẩm: Xây dựng hình ảnh người anh hùng Đăm Săn từ đó thể hiện hình ảnh cộng đồng thị tộc Ê Đê trong một giai đoạn lịch sử đầy biến động.

– Đoạn trích được trích trong hồi thứ 5 của sử thi Đăm Săn

– Đăm Săn đánh Mtao Mxây cứu vợ về.

II. Đọc hiểu văn bản.

1. Cuộc chiến giữa hai vị tù trưởng.

a. Trước khi vào cuộc chiến:

* Đăm Săn:

– Đăm Săn khiêu chiến. Mtao buộc phải đáp lại.

– Đến tận cầu thang khiêu chiến (lần 1) → chàng chủ động, tự tin.

– Đăm Săn khiêu khích “Ngươi không xuống ư?…cho mà xem” → Mtao buộc phải xuống nhưng sợ Đăm Săn đánh bất ngờ.

– Đăm Săn khiêu khích, đe dọa quyết liệt (lần 2), dụ Mtao Mxay ra khỏi nhà. Chàng chủ động, tự tin, đường hoàng như một vị thần.

* Mtao Mxây:

– Bị động, sợ hãi, không dám xuống nhưng vẫn trêu tức Đăm Săn.

– Buộc phải xuống ứng chiến nhưng sợ Đăm Săn đánh bất ngờ: “Để ta xuống…..”

→ Bị động, do dự, sợ hãi, hèn nhát

b. Vào cuộc chiến:

Hiệp 1:

* Đăm Săn:

– Khích Mtao múa khiên trước.

– Điềm tĩnh, thản nhiên xem khả năng của kẻ thù.

* Mtao Mxây:

– Bị khích, giả đò khiêm tốn, thực chất kiêu căng, ngạo mạn.

– Múa khiên như trẻ con chơi trò chơi: kêu lạch xạch như quả mướp khô → kém cỏi, hèn mọn.

– Tự khen mình là tướng quen đi đánh trận, quen xéo nát đất thiên hạ.

Hiệp 2:

* Đăm Săn:

– Múa khiên trước “… xốc tới vượt đồi tranh…phía đông, phía tây” → bình tĩnh, thế thắng áp đảo, oai hùng.

* Mtao Mxây:

– Hoảng hốt, trốn chạy. Hắn chạy bước cao bước thấp.

– Chém Đăm Săn nhưng trượt và trở nên yếu sức, thế thua.

– Nhận được miếng trầu của Hơ Nhị, sức khỏe tăng gấp bội.

(Miếng trầu là biểu tượng cho sự ủng hộ, tiếp thêm sức mạnh cho người anh hùng của cộng đồng. Theo quan niệm của dân gian, người anh hùng chỉ thực sự là anh hùng khi họ được đặt trong cộng đồng, được nhân dân  ủng hộ, được thần linh giúp sức)

→ Nghệ thuật miêu tả song hành, làm nổi bật sự hơn hẳn của Đăm Săn so với Mtao Mxây về tài năng, sức lực, về phong độ, phẩm chất đồng thời thấy được cuộc chiến hết sức ác liệt.

Hiệp 3:

* Đăm Săn:

– Múa khiên càng nhanh, càng mạnh và đẹp đẽ, hào hùng.

– Tấn công đối thủ: đâm Mtao nhưng ko thủng áo giáp sắt của y.

→ Những hình ảnh so sánh, phóng đại tạo ấn tượng mạnh, tràn đầy cảm hứng ngợi ca.

* Mtao Mxây:

– Hoàn toàn ở thế thua, bị động.

– Bị đâm.

Hiệp 4

* Đăm Săn:

– Thấm mệt, cầu cứu thần linh.

– Được kế của ông Trời (lấy cái chày mòn ném vào vành tai kẻ thù).

– Đuổi theo kẻ thù.

– Hỏi tội Mtao.

– Giết chết Mtao.

(Chi tiết ông Trời mách kế cho Đăm Săn thể hiện sự gần gũi giữa con người và thần linh. Đây là dấu vết tư duy của thần thoại cổ sơ và thời kì xã hội chưa có sự phân hóa giai cấp rạch ròi. Thần linh chỉ đóng vai trò cố vấn, gợi ý còn người anh hùng mới quyết định kết quả của cuộc chiến. Sử thi đề cao vai trò của người anh hùng).

* Mtao Mxây:

– Tháo chạy vì áo giáp sắt vô dụng.

– Trốn chạy quanh quẩn.

– Giả dối cầu xin tha mạng.

– Bị giết.

– Mtao là người múa khiên trước. Việc miêu tả tài của đối thủ trước tài của người anh hùng chính là lối so sánh, miêu tả đòn bẩy đề cao hơn tài năng của người anh hùng.

– Đăm Săn càng múa càng nhanh, mạnh, hào hùng: Múa trên cao như gió bão; Múa dưới thấp như gió lốc, chòi lẫm đổ lăn lóc, ba quả núi rạn nứt, ba đồi tranh bật bay tung.

→ Miêu tả hành động bằng cách so sánh và phóng đại tạo ra sức hấp dẫn, ấn tượng về sức mạnh, vẻ đẹp thần thánh, siêu phàm của Đăm Săn. Sử dụng nghệ thuật miêu tả, phóng đại, so sánh, đối lập tương phản. Đăm Săn là tù trưởng có sự vượt trội về tài năng và nhân cách được cộng đồng nhân dân ủng hộ và thần linh giúp sức.

* Nghệ thuật biểu hiện:

+ Đối lập (Mtao Mxay kém cỏi, hèn nhát >< Đăm Săn dũng mãnh, tự tin, quyết liệt) + miêu tả phóng đại: rung khiên múa, khiên kêu lạch xạch như quả mướp khô; bước cao bước thấp chạy hết bãi tây sang bãi đông; Vung dao chém nhưng chỉ trúng chão cột trâu ~ Đăm Săn: Rung khiên múa, một lần xốc tới vượt một đồi tranh, một lần xốc tới nữa, vượt một đồi lồ ô… Chạy vun vút qua phía Đông, phía Tây… Múa trên cao như gió bão, múa dưới thấp như gió lốc…  Đăm Săn được miêu tả với sức mạnh phi thường, với tài năng xuất chúng. Cuộc chiến của Đăm Săn mang tính chính nghĩa hợp với ý trời→ Ngợi ca người anh hùng.

• Ý nghĩa:

– Đòi lại vợ là cớ làm nảy sinh mâu thuẫn giữa các bộ tộc. Chiến tranh mở rộng bờ cõi làm nổi uy danh cộng đồng

– Trong tưởng tượng của dân gian, Đăm Săn là biểu tượng cho chính nghĩa và sức mạnh cộng đồng, còn Mtao Mxây là biểu tượng cho cái ác và phi nghĩa.

2. Cảnh Đăm Săn cùng nô lệ ra về sau chiến thắng.

– 3 lần đối đáp khác nhau:

+ Gõ vào một nhà (1)

+ Gõ vào tất cả các nhà (2)

+ Gõ vào mỗi nhà trong làng (3)

– Ba lần hồi đáp giống nhau: “không đi sao được…”

– Hình ảnh đoàn người trở về: “Đoàn người…chuyển hoa”

• Ý nghĩa:

Ba lần đối thoại của Đăm Săn với dân làng thể hiện:

– Thái độ trân trọng với chiến thắng của Đăm Săn.

– Đó là lòng yêu mến, thái độ trung thành tuyệt đối của dân làng dành cho Đăm Săn.

– Sự thống nhất cao độ của quyền lợi, khát vọng của cá nhân anh hùng sử thi với quyền lợi, khát vọng của cộng đồng.

→ Biểu hiện ý chí thống nhất của toàn thể cộng đồng. Đăm Săn chiến đấu giành lại hạnh phúc gia đình nhưng thực chất lại là cuộc chiến đấu mở rộng bờ cõi, làm rạng rỡ danh tiếng cộng đồng, đem lại giàu sang cho cả cộng đồng.

3. Cảnh Đăm Săn và buôn làng ăn mừng chiến thắng.

a. Quang cảnh:

– Vật chất: giàu có.

– Bạn bè: đông đúc (trong nhà đông nghịt khách).

– Tôi tớ: chật ních cả nhà.

– Tiệc tùng: linh đình.

→ Giàu có, sung túc, hùng mạnh nhất.

b. Hình ảnh Đăm Săn.

– Đăm Săn tự bộc lộ qua lời nói với tôi tớ của mình:

+ Niềm vui chiến thắng.

+ Tự hào, tự tin vào sức mạnh và sự giàu có của thị tộc mình.

Tuy kể về chiến tranh nhưng lòng vẫn hướng về cuộc sống no đủ, thịnh vượng giàu có; sự đoàn kết thống nhất và lớn mạnh của cộng đồng người.

– Sức mạnh và vẻ đẹp dũng mãnh của Đăm Săn:

+ Tóc dài chảy đầy cả nong hoa.

+ Ngực quấn chéo.

+ Đôi mắt long lanh.

+ Uống không biết say, ăn không biết no, chuyện trò không biết chán…”.

+ Bắp chân chàng to bằng cây… tựa song dậy…”.

+ Tổ chức tiệc linh đình suốt mùa khô.

+ mời tất cả dân làng, tôi tớ và tù trưởng các vùng.

+ Đăm Săn ăn uống, trò chuyện với tất cả mọi người thân thiện, cởi mở (Cả 1 vùng nhão ra như nước… inh ỏi suốt ngày đêm).

+ Ngoại hình: Ngực quấn chéo….tiếng tăm lừng lẫy… từ trong bụng mẹ. Khẳng định vẻ đẹp kì vĩ, lồng lộng của người anh hùng chiến trận.

– Nghệ thuật: miêu tả, so sánh, cường điệu.

→ Nghệ thuật phóng đại, so sánh độc đáo, ngôn ngữ trang trọng, giàu hình ảnh thể hiện vẻ đẹp phi thường của Đăm Săn. Đăm Săn trở thành hình ảnh trung tâm của bức tranh hoành tráng về lễ mừng chiến thắng. Chàng lớn lao cả về hình thể, tầm vóc, cả chiến công hiển hách như trùm lên toàn bộ buổi lễ, thiên nhiên và xã hội Ê-đê. Trường ca Đăm Săn là niềm tự hào của cả dân tộc Ê-đê.

III. Tổng kết.

– Những tình cảm cao cả nhất thôi thúc Đăm Săn chiến đấu và chiến thắng kẻ thù: trọng danh dự, gắn bó với hạnh phúc gia đình, thiết tha với cuộc sống bình yên và hạnh phúc của thị tộc. Đăm Săn là sự thống nhất về lợi ích, vẻ đẹp của người anh hùng và cộng đồng.

– Với ngôn ngữ trang trọng giàu hình ảnh, nhịp điệu; với phép so sánh, phóng đại, liệt kê, trùng điệp được sử dụng có hiệu quả cao đoạn trích đã khắc họa sinh động nhân vật người anh hùng Đăm Săn trọng danh dự, gắn bó với hạnh phúc gia đình, thiết tha với cuộc sống bình yên của thị tộc. Vẻ đẹp của nhân vật sử thi.

Luyện tập:

1. Nêu khái niệm sử thi? Có mấy loại sử thi dân gian?

2. Hãy trình bày khái quát giá trị nội dung và nghệ thuật của văn bản Chiến thắng Mtao – Mxây.

3. Trong đoạn trích có nhắc đến việc Đăm Săn gặp ông trời, được ông bày cho cách đánh thắng Mtao Mxây. Theo em, vai trò thần linh và vai trò của con người đối với chiến đấu và chiến thắng của Đăm Săn được thể hiện như thế nào?

4. Em hãy đóng vai nhân vật Đăm Săn kể lại văn bản “Chiến thắng Mtao Mxây” từ đầu đến đoạn “…Nói rồi Đăm Săn đâm phập một cái, cắt đầu Mtao Mxây đem bêu đường”

---

* Tham khảo:

Phân tích đoạn trích “Chiến thắng Mtao-Mxây”

• Mở bài:

Sử thi là tác phẩm tự sự dân gian, có qui mô lớn, sử dụng ngôn ngữ có vần, nhịp, xây dựng hình tượng nghệ thuật hoành tráng, hào hung để kể về một hoặc nhiều biến cố lớn diễn ra trong đời sống cộng đồng cư dân thời cổ đại. Sử thi thường kể về sự hình thành thế giới, sự ra đời của muôn loài, sư hình thành các dân tộc và các vùng cư trú cổ đại của họ hoặc kể về cuộc đời và sự nghiệp của các tù trưởng anh hùng. Văn bản Chiến thắng Mtao-Mxây trích trong sử thi Đăm Săn, một sử thi hùng tráng của đồng bào Tây Nguyên

• Thân bài:

Đăm săn là tác phẩm tiêu biểu cho loại sử thi anh hùng của đồng bào dân tộc Ê-Đê Tây Nguyên. Tác phẩm tuy kể về cuộc đời của cá nhân người tù trưởng Đăm Săn nhưng qua đó có thể nhận ra hình ảnh của cả cộng đồng thị tộc Êđê trong giai đoạn lịch sử đầy biến động. Ở sử thi anh hùng, số phận của cá nhân anh hùng thống nhất cao độ với số phận của cả dân tộc. “Chiến thắng Mtao – Mxây” là một đoạn trích thuộc phần giữa tác phẩm, kể chuyện Đăm Săn đánh thắng tù trưởng Mtao – Mxây và cứu được vợ.

Cảnh chiến đấu và chiến thắng của Đăm Săn được miêu tả hết sức hùng tráng. Đăm săn khiêu chiến với thái đội quyết liệt “Ơ diêng, ơ diêng, xuống đây! Ta thách nhà ngươi đọ dao với ta đấy!”, “Ngươi không xuống ư? Ta sẽ lấy cái sàn hiên của nhà ngươi ta bổ đôi, ta sẽ lấy cái cầu thang của nhà ngươi ta chẻ ra kéo lửa, ta hun cái nhà của nhà ngươi cho mà xem “. Trước sự khiêu chiến và thái đọ của Đăm Săn, Mtao Mxây tỏ ra run sợ “Ta sợ ngươi đâm ta khi ta đang đi lắm”, “dáng tần ngần do dự, mỗi bước đắn đo”

Cuộc chiến kịch liệt giữa Đăm Săn và Mtao-Mxây diễn ra theo 4 hiệp:

Hiệp 1: Trong khi Mtao Mxây múa khiên trước, Đăm Săn vẫn giữ thái độ bình tĩnh, thản nhiên “Đăm Săn không nhúc nhích”. Mtao Mxây múa tỏ ra kém cỏi “khiên hắn kêu lạch xạch như quả mướp khô” nhưng vẫn nói những lời huênh hoang “Có cậu ta học cậu. Có bác ta học bác. Có thần Rồng ta học Thần rồng”

Hiệp 2: Đăm Săn múa trước “một lần xốc tới chàng vượt trội một đồi tranh… Chàng chạy vun vút qua phía đông, vun vút qua phía tây”. Trong khi đó, Mtao Mxây “bước cao bước thấp… vung dao chém phập một cái nhưng chỉ trúng cái chão cột trâu”

Hiệp 3: Được tiếp sức từ miếng trầu của Hơ Nhị, sức khỏe Đăm Săn lại tăng lên. Chàng múa giáo và đuổi theo Mtao Mxây. ngọn giáo của chàng “múa trên cao gió như bão. Ba đồi tranh bật rễ bay tung”. Chàng đâm trúng vào người Mtao Mxây nhưng không thủng.

Hiệp 4: Nhờ trời mách bảo, Đăm Săn “chộp ngay cái chày mòn ném trúng vành tau kẻ địch” khiến hắn ngã quay lăn ra đất. Mtao Mxây thất bại thảm hại. Đăm Săn “cắt đầu Mtao Mxây bêu ngoài đường”. Cuộc đọ sức kết thúc.

Qua cảnh chiến đấu và chiến thắng của Đăm Săn ta thấy: Đăm Săn là một vị anh hùng – tù trưởng tài giỏi, dũng cảm, nhân cách lí tưởng, còn Mtao Mxây là tù trưởng hugn ác, hèn nhát, yếu đuối, nhân cách tầm thường. Đăm Săn là biểu tượng cho chính nghĩa và sức mạnh của cộng đồng, còn Mtao Mxây là biểu tượng cho phi nghĩa và cái ác.

Cảnh Đăm Săn thu phục dân làng của Mtao Mxây rồi cùng họ và tôi tớ trở về trong tưng bừng, rộn ra. Sau cuộc chiến, Đăm Săn kêu gọi dân làng, tôi tớ của Mtao Mxây đi theo mình “Ơ tất cả tôi tớ bằng này! Các ngươi có đi với ta không?”

Dân làng, tôi tớ của Mtao Mxây hưởng ứng, đem theo của cải đi theo Đăm Săn “Không đi sao được! Tù trưởng của chúng tôi đã chết, lúa chúng tôi đã mục, chúng tôi còn ở với ai?”, “Tôi tớ mang của cải về nhiều như ong đi chuyển nước, như vò vẽ đi chuyển hoa”.

Sự hưởng ứng, tự nguyện mang theo của cải theo Đăm Săn của dân làng và lòng trung thành tuyệt đối với chàng thể hiện sự thống nhất cao độ giữa quyền lợi, khát vọng, của cá nhân người anh hùng sử thi với quyền lợi và khát vọng của cộng đồng. Thể hiện lòng yên mến, tuân phục của tập thể cộng đồng với cá nhân người anh hùng. Đó là sự suy tôn tuyệt đối của cộng đồng với người anh hùng sử thi.

Sau chiến thắng, Đăm Săn mở lễ ăn mừng chiến thắng linh đình, đông đúc: “nhà Đăm Săn đông nghịt khách, tôi tớ chật ních nhà”. Các tù trưởng xung quanh cùng đến ăn mừng chiến thắng của Đăm Săn như ăn mừng chiến thắng của chính họ.

Nổi bật trong bữa tiệc ăn mùng là hình tượng người anh hùng – tù trưởng huyền thoại Đăm Săn: “Ngực quấn chéo một chiếc mền chiến… Chàng nằm sắp thì gãy rầm sàn, chàng nằm ngửa thì gãy xà dọc”. Nhân vật sử thi Đăm Săn thực sự có tầm vóc lịch sử khi được đặt giữa một bối cảnh rộng lớn của thiên nhiên, xã hội và con người Tây Nguyên.

Văn bản Chiến thắng Mtao Mxây có cách tổ chức ngôn ngữ phù hợp thể loại sử thi. Ngôn ngữ đối thoại được khai thác dưới nhiều góc độ. Sử dụng có hiệu quả lối song hành, đòn bẩy, thủ pháp so sánh, phóng đại, đối lập, tăng tiến… Phép so sánh, phóng đại, liệt kê khiến cho việc miêu tả vừa linh hoạt vừa hết sức sinh động, hấp dẫn.

• Kết bài:

Đoạn trích Chiến thắng mtao Mxây khẳng định sức mạnh và ngợi ca vẻ đẹp của người anh hùng Đăm Săn, một người trọng danh dự, gắn bó với hạnh phúc gia đình, thiết tha với cuộc sống bình yên, phồn vinh của thị tộc, xứng đáng là người anh hùng tầm vóc sử thi của dân tộc Ê-đê thời cổ đại.