Các dạng thức kết thúc bất ngờ trong thi pháp truyện ngắn O.Henry

dang-thuc-ket-thuc-bat-ngo-trong-thi-phap-truyen-ngan-o-henry

Nội dung:

Các dạng thức kết thúc bất ngờ trong thi pháp truyện ngắn O.Henry

Truyện ngắn O’Henry bao giờ cũng hứa hẹn những ngạc nhiên, cũng là lời thách đố khả năng suy đoán của độc giả. Nó luôn gây ra hiệu ứng tâm lý bất ngờ thú vị và những ấn tượng thẩm mỹ ở đoạn kết. KTBN đã tồn tại như một kiểu kết đặc thù cho hàng loạt truyện ngắn của tác giả, như một nét thi pháp in dấu ấn trên hàng loạt tác phẩm. Không hề đơn điệu nhàm chán, độc giả vẫn bị lôi cuốn mạnh mẽ bởi kết thúc gây ngạc nhiên, bồi sức hấp dẫn đặc biệt của những bất ngờ ở đoạn cuối tác phẩm. Tài năng O’Henry đã giúp nhà văn không lặp lại chính mình. Vẫn là cách kết thúc gây bất ngờ, nhưng mỗi một bất ngờ trong từng cái kết truyện lại mang một âm điệu riêng, một sắc thái riêng, một dáng vẻ riêng. Phương cách mà O’Henry tạo dựng nên những cái kết bất ngờ trong truyện ngắn cũng đa dạng phong phú, phức tạp, biến hóa khó lường như bản thân đời sống mà ông thể hiện, vì thế rất khó nắm bắt, khái quát. Tuy vậy, từ những KTBN sống động, muôn màu muôn vẻ vẫn có thể tìm thấy những nét tương đồng ổn định tồn tại như những biểu hiện thống nhất của phong cách, thi pháp O’Henry. ở những góc độ khác nhau (nội dung, kết cấu, ngôn ngữ, tiếp nhận của độc giả…) có thể khái quát những nét tương đồng ổn định của những KTBN phân định và qui tụ chúng vào những kiểu dạng… để nắm bắt những KTBN trong sự đa dạng, linh động, biến hóa, không lặp lại… của chúng, khám phá đặc điểm của thi pháp O’Henry qua những cái kết của truyện ngắn.

1. Kết thúc bát ngờ nhìn từ nội dung.

Tác phẩm văn học là một chỉnh thể thống nhất nội dung và hình thức. Nội dung tác phẩm văn học vừa là cuộc sống được nhà văn ý thức, phản ánh, vừa là cảm thức đánh giá của nhà văn về cuộc sống ấy. Nội dung tác phẩm văn học không thể bị chia cắt, hoặc qui lược vào bất cứ khái niệm nào mà không trở thành đơn giản máy móc. Tuy vậy, vẫn có những nhân tố vốn được xem là những thành phần của cơ bản của nội dung, chẳng hạn, trong tác phẩm tự sự là cốt truyện, tính cách nhân vật, chủ đề tư tưởng… Chính KTBN mà O’Henry tạo dựng trong truyện ngắn của mình được thực hiện trên những nhân tố này với sự linh động đặc biệt.

Có khi chỉ trong vài trang truyện, O’Henry tạo bất ngờ ở đoạn kết trên cả ba nhân tố nội dung : bất ngờ ở cốt truyện, bất ngờ ở tính cách nhân vật, bất ngờ ở chủ đề tư tưởng (Dừng chân tại thiên đường hạ giới, Một sự giúp đỡ của ánh yêu, Thứ luân lý của heo, Câu chuyện không hề bịa đặt…). Có khi nhà văn thực hiện KTBN đồng thời ở hai nhân tố: bất ngờ ở cốt truyện và tính cách (Tháng Năm xao xuyến, Ngọn đèn tỏa sáng…); bất ngờ ở cốt truyện và chủ đề (Tiền tài và thần ái ánh, Một cơn gió dịu…); bất ngờ ở tính cách và chủ đề (Một sự cải tạo được cứu vãn, Dừngchân tại thiên đường hạ giới, Hai mười năm sau…). Có khi thì O’Henry gieo bất ngờ chủ yếu trên một nhân tố, hoặc là làm người đọc ngỡ ngàng trước một kết cuộc không tưởng tượng nổi của câu chuyện, hoặc làm ngạc nhiên về bản chất một tính cách nhân vật cuối cùng mới bộc lộ, hoặc gây bất ngờ bởi chủ đề tư tưởng tác phẩm vừa bất hiện ra ở kết thúc…

– Kết thúc bất ngờ từ sự bất ngờ của diễn biến câu chuyện:

Cốt truyện của truyện ngắn O’Henry thường diễn biến theo trình tự của cốt truyện truyền thống. Các thành phần cùa cốt truyện như: Mở đầu, Thắt nút, Phát triển, Điểm đỉnh đều tuân theo qui luật nhân quả rõ ràng, nói như Tzvetan Todorov trong “Thi pháp học cấu trúc” thì: “Mội chuyện kể xác lập trên trật tự nhân quả kể sự việc nhấn mạnh về mối Hen hệ các biến cố được trình bày, toàn bộ các hành động xuất hiện được gây nên do hành động có trước đó.” Điều đặc biệt lại nằm ở kết thúc. Đoạn cuối truyện ngắn O’Henry dường như không theo qui luật nhân quả. Mạch truyện ở kết thúc không diễn biến một cách logic mà có những biến chuyển bất ngờ: bất ngờ rẽ sang hướng khác, bất ngờ đảo ngược, bất ngờ phát triển đột biến.

+ Bất ngờ rẽ hướng mạch truyện là dạng KTBN có thể tìm thấy ở các tác phẩm : Những mẩu bánh mì kiến hiệu. Giáng sinh do sai khiến, Cánh cửa màu xanh, Buồng tầng thượng,… Ở “Những mẩu bánh mì kiến hiệu” người đọc chờ xem kết quả lời tỏ tình bằng… bơ của cô chủ hiệu bánh mì Malta với người mà cô tưởng là một họa sĩ nghèo; nhưng kết thúc truyện ngắn lại là cơn thịnh nộ của nhà thiết kế vì bản vẽ của anh ta nhòe nhoét những… bơ. Thay vì chuyện tình yêu cảm động lại hóa ra chuyện ầm ĩ tệ hại. Kết thúc với sự rẽ hướng cốt truyện làm độc giả ngạc nhiên, thú vị.

+ Bất ngờ đảo ngược mạch truyện là một dạng KTBN nữa của truyện ngắn O’Henry. Nhiều tác phẩm có cốt truyện đảo lộn ở kết thúc: Những giả định phá sản, Hy sinh vì sự nghiệp, Tên cơm và bản thánh ca, Món tiền chuộc lãnh chúa đỏ… Trong “Hy sinh vì sự nghiệp'”, Slayton khao khát tiếng tăm, muốn tác phẩm được đăng, liều mình cưới cô thư ký tòa soạn vừa già vừa xấu, chuyên duyệt những bản thảo viết về tình yêu. Ngẫu nhiên tác phẩm “Tất cả vì tình yêu” của anh bị phân nhầm người duyệt – là một người đã chán ngán tình yêu. Nó bị phê: “Tình yêu – cái quái gì !”. Sự hy sinh lớn lao, hết mình cho sự nghiệp của anh đã kết thúc thảm hại. Sự đảo ngược mạch truyện làm độc giả bất ngờ.

+ Bất ngờ phát triển đột biến mạch truyện là dạng KTBN của các tác phẩm: Công thức thất lạc, Một sự cải tạo được cứu văn, Pxysê và nhà chọc trời… Suốt truyện “Công thức thất lạc” người đọc tưởng rằng công thức cho thứ rượu đặc biệt là khó tìm lại bằng thử nghiệm của hai tay pha chế “nghiệp dư”; còn anh đứng quầy rượu nhút nhát Lantry không bao giờ can đảm tỏ tình với con gái ông chủ. Nhưng sự biến đột ngột đã xảy ra ở kết thúc. Loại rượu tuyệt vời đã tìm ra, Lantry nếm thử bổng trở thành một người tình nồng nhiệt, táo bạo. Cốt truyện phát triển đột biến ở kết thúc nằm ngoài suy đoán bình thường của độc giả.

Nhiều KTBN trong truyện ngắn O’Henry được tạo ra từ sự bất ngờ của diễn biến câu chuyện. Sự bất ngờ rẽ hướng mạch truyện, bất ngờ đảo ngược, bất ngờ phát triển đột biến mạch truyện… đã làm nên những dạng thức phong phú cho KTBN. Diễn biến của cốt truyện ở kết thúc không theo logic bình thường, chính điều này tạo ra sự bất ngờ làm ngạc nhiên độc giả. Nhưng O’Henry không phi logic hóa cốt truyện một cách tùy tiện. KTBN trong truyện ngắn O’Henry luôn được chuẩn bị cho một sự hợp lý bên trong bằng những thông tin cài đặt trước. Bất ngờ trong cốt truyện truyện ngắn O’Henry thuyết phục được người đọc còn vì cội nguồn của nó khởi từ những điều lý thú bất ngờ của đời sống.

– Kết thúc bất ngờ từ sự bất ngờ ở tính cách nhân vật:

Tính cách con người đã được nghệ thuật khám phá và biểu hiện, nhưng nó mãi mãi vẫn là những bí ẩn chứa đầy sự bất ngờ. Nói như s. Maugham – nhà truyện ngắn nổi tiếng người Anh thì: “Người ta không bao giờ biết hết mọi thứ cẩn biết về bản chất con người, Người ta chỉ dám chắc là nó – cái bản chất ấy – sẽ không bao giờ thôi dành cho
người khác một sự bất ngờ.”

O’Henry đã khai thác chính cái bất ngờ ấy như là một phương cách khám phá bí ẩn của bản chất con người. Điều này đã làm nên sức hấp dẫn lớn không chỉ cho KTBN mà còn cho truyện ngắn O’Henry nói chung.

Nhân vật truyện ngắn O’Henry hầu hết thuộc loại nhân vật hành động. Những nét tính cách, những diễn biến tâm lý ít khi được miêu tả trực tiếp mà thường được hành động hóa. Nhà văn đã nói một cách khôi hài trong tác phẩm “Người đánh giá sự thành công'” rằng : “Chúng ta không có được khả năng nhìn sâu vào trong lòng một con người mà phải dừng lại ở lớp hồ cứng trên ngực áo sơ mi anh ta, cho nên chúng ta chỉ còn cách kể lại những sự đi lại và những cuộc trò chuyện của anh ta mà thôi.” Đó cũng là cách riêng của O’Henry dùng để thể hiện tính cách nhân vật.

Bất ngờ ở những đoạn kết truyện ngắn O’Henry có khi đơn giản chỉ là sự bất ngờ ở cốt truyện. Nhưng trong không ít tác phẩm, bên cạnh câu chuyện bất ngờ, truyện còn gây ấn tượng cho độc giả bởi sự bất ngờ ở tính cách nhân vật. Cốt truyện và nhân vật là hai thành tố chính của chỉnh thể tác phẩm O’Henry. Dù KTBN được tác giả thực hiện trên tính cách nhân vật, bất ngờ của cốt truyện bao giờ cũng hỗ trợ, song hành.

Tính cách nhân vật ương truyện ngắn O’Henry thường khơi gợi hứng thú của độc giả bởi sự bí ẩn. Sự bí ẩn được tác giả tạo ra và duy trì đến gần cuối tác phẩm. Chính ở phần kết thúc người đọc sẽ ngạc nhiên khi nhà văn bất ngờ thể hiện mặt khác (hay mặt trái) của tính cách (Người đánh giá sự thành công, Qua cơn mê, Đồng bệnh tương thân, Con người hai mặt, Hoàng tử đồng xanh, Đứa con lạc loài,..). Bất ngờ bộc lộ bản chất đặc biệt của tính cách (Gương mặt trông nghiêng kỳ diệu, Mối tình của ngài khoán dịch viên, Hài kịch tò mò, Vì truyền thống,…) hay bất ngờ tạo nên sự đột biến của tính cách (Tháng Năm xao xuyến, Câu chuyện không hề bịa đặt, Bị bắt, Telemachus –
Friend,…).

+ Trong “Qua cơn mê ” mặt khác của tính cách nhân vật làm người đọc bất ngờ.

Suốt tác phẩm anh chàng Tom Hopkins hiện lên như một người bạn “tế nhị, chân tình, trong sạch” nhưng đến kết thúc bỗng xuất hiện đột ngột nét tính cách khác: sự đổi thay, không chung thủy trong tình yêu. “Con người hai mặt'” làm độc giả ngạc nhiên trước mặt trái của tính cách. James – một bác sĩ, một tay trộm két sắt – đã dùng một mũi tiêm giết bệnh nhân, trộm của. Nhưng đến cuối truyện, bản chất nhân hậu bất ngờ bộc lộ. James cứu giúp người bị lừa gạt, ức hiếp bằng tất cả số tiền mình đang có mà không cần một sự biết đến, hàm ơn.

+ Prai và Xâymua là hai kẻ rỗi hơi tò mò trong “Hài kịch tò mò”, họ luôn khát thèm chuyện lạ. Mê mẫn đến rồ dại, tìm kiếm đến điên cuồng những điều kỳ dị xảy ra xung quanh đến bỏ cả lễ cưới của mình. Kiểu bản chất đặc biệt, khác thường này làm ngạc nhiên không ít độc giả.

+ Ở truyện ngắn “Telemachus, Friend” (Telemachus, Người bạn), sự phát triển đột biến của tính cách làm độc giả không ngờ. Hai người bạn thân cùng theo đuổi một người đàn bà nhưng vẫn thân thiết gắn bó trong cuộc tranh giành ngay thẳng, công bằng. Cuối cùng khi Telemachus chiến thắng, anh đã suýt chết vì một phát đạn bắn lén của Paisley, bạn thân của anh. Bản chất tính cách, tâm lý con người vô cùng đa dạng, phức tạp, biến hóa khôn lường. O’Henry đã khai thác thế giới bí ẩn ấy cho những cái kết bất ngờ, tạo nên những kiểu dạng khác nhau ở những kết thúc gây ngạc nhiên của truyện ngắn.

– Kết thúc bất ngờ từ sự bất ngờ của chủ đề tư tưởng:

Chủ đề tư tưởng thường hiện dần trong tiến trình tác phẩm và lộc lộ trọn vẹn khi tác phẩm kết thúc. Đặc biệt ở tác phẩm kịch và tự sự cỡ nhỏ thì “ý nghĩa tư tưởng của các tác phẩm như thế thường thể hiện đột ngột và chỉ trong mây dòng cuối của văn bản “. Riêng ở truyện ngắn O’Henry, chủ đề tư tưởng thường được tác giả giấu kỹ và chỉ bật mồ ở kết thúc. Điều này có thể do đặc điểm thể loại qui định nhưng cái chính là do ý đồ nghệ thuật của nhà văn: làm độc giả bất ngờ.

Chủ đề tư tưởng ương truyện ngấn O’Henry thường bất ngờ thể hiện một cách gián tiếp qua KTBN của câu chuyện, tính cách. Cũng có khi tác giả bất ngờ tô đậm, phát triển thêm ý tưởng của mình bằng những đoạn trữ tình bình luận ngoại đề hoặc lời triết lý của người kể chuyện hay nhân vật trong phần kết tác phẩm.

+ Dạng bất ngờ ở kết thúc tác phẩm tạo nên từ sự bất ngờ của chủ đề tư tưởng truyện ngắn O’Henry, có khi đơn giản là hệ quả của sự bất ngờ về cốt truyện, tính cách. Chủ đề tư tưởng toát lên, nếu là ý tưởng mang tính phát hiện, độc đáo, táo bạo không ngờ, nó sẽ thu hút sự chú ý, tạo ấn tượng sâu sắc và trực tiếp với độc giả. Đó là trường hợp của những truyện ngắn : Cú sốc trưởng giả, Tiền tài và Thần ái ánh, Câu chuyện không hề bịa đặt, Hai mươi năm sau . “Cú sóc trưởng giả ” là câu chuyện về anh chàng Vallance bị truất quyền thừa kế, tay trắng lang thang nhưng cảm thây “phấn chấn, sảng khoái”. Người thay thế anh là Dawson sẽ thừa hưởng ba triệu đô-la thì “kinh hãi, hoảng loạn “. Khi ông chú giàu có bỗng đổi ý thì Dawson lại có được sự bình thản còn Vallance thì bất tỉnh. Kết thúc tác phẩm không chỉ có sự bất ngờ của cốt truyện, tính cách. Quan điểm sắc sảo của tác giả vừa hè lộ trước đó đã bật mở với cú sốc của Vallance làm ngạc nhiên và thuyết phục được người đọc : số lượng tiền bạc mà con người sở hữu tỷ lệ nghịch với sự thanh thản trong tâm hồn.

+ KTBN bằng sự bết ngờ của chủ đề tư tưởng có khi được tạo thành từ sự bật mở, phát triển đột ngột của ý tưởng nhà văn. Sự phát triển đột biến của quan điểm tác giả vẫn gắn kết với cốt truyện, tính cách và được thể hiện bằng lời trực tiếp của nhân vật hay của người trần thuật (người kể chuyện). Dạng KTBN này có thể tìm thây ồ các tác phẩm: Bên bị, Một cơn gió dịu, Thứ luân lý của heo, Chuyện một tờ báo, Một câu chuyện dở dang… Jeff Peters (“Thứ luân lý của heo”) định mua rẻ bán đắt một chú heo con đặc biệt nhưng lại bị người lừa đảo cao tay hơn cuỗm cả vốn lẫn lời. Kết thúc chuyện lừa ngoạn mục này, O’Henry bất ngờ thể hiện qua lời nhân vật sự phê phán gay gắt luật pháp nước Mỹ và bản chất lọc lừa cỡ lớn, có hạng của tầng lớp Tư sản ở NewYork : “… việc đầu cơ ấy có đạo đức và được pháp luật cho phép. Mua rẻ và bán đắt – có đúng các ông trùm tư bản ở phố WalỉStreet làm như vậy không? “.

Chủ đề tư tưởng bất ngờ hiện ra ở kết thúc có thể chỉ là hiệu quả tất yếu của câu chuyện được KTBN, cũng có thể là sự phát triển đột biến của ý tưởng, quan niệm nhà văn. Sự linh động biến hóa trong sáng tạo nghệ thuật của O’Henry đã tạo thêm những kiểu dạng phong phú cho KTBN của truyện ngắn.

2. Kết thúc bất ngờ nhìn từ góc độ kế cấu.

Đặt trọng tâm nghệ thuật của tác phẩm vào đoạn kết nhằm tạo nên ấn tượng thẩm mỹ là cách kết cấu của phần lớn các tác phẩm kịch và tự sự cỡ nhỏ. O’Henry là nhà văn đặc biệt chú trọng đến cái kết thúc và KTBN đã trở thành trọng điểm của kết cấu tác phẩm.

Việc tạo dựng nên hàng loạt những KTBN cho truyện ngắn là không đơn giản.m Nhưng O’Henry đã hạn chế đến mức tối đa sự lặp lại đơn điệu khó tránh khỏi bằng cách sáng tạo nên những dạng thức KTBN phong phú, mà nghệ thuật kết cấu đã góp một phần không nhỏ.

Ngoài việc cấu trúc toàn tác phẩm và việc tổ chức đặc biệt cho phần kết thúc, O’Henry còn chú ý kiến tạo những mô hình cho cái bất ngờ. Cũng là sự bất ngờ ở kết thúc, nhưng có những kết thúc được tạo nên bởi một bất ngờ duy nhất, có những kết thúc được dựng nên bởi hai bất ngờ tuần tự hay sóng đôi hỗ trợ cho nhau và cũng có những kết thúc là bất ngờ sau cùng kết nối một chuỗi bất ngờ.

Sáng tạo nên những kiểu dạng bất ngờ đa dạng như vậy, nhà văn đã đem lại sự sinh động, sức hấp dẫn cho những KTBN ở truyện ngắn.

– Kết thúc bất ngờ với một bất ngờ duy nhất:

Kết thúc tác phẩm chỉ với một bất ngờ là kiểu dạng phổ biến của truyện ngắn O’Henry. Vì là bất ngờ duy nhất, nên bất ngờ mà nhà văn sử dụng phải là một bất ngờ đầy sức tác động và thuyết phục, một bất ngờ đủ để gây biến động cho câu chuyện, tính cách, hay tạo ra sự bật mở đột ngột của chủ đề tư tưởng…

Trong những truyện chỉ một bất ngờ ở kết thúc thường có một cốt truyện đơn giản, một tính cách nhân vật được tập trung miêu tả và một chủ đề được thể hiện. Có thể kể đến : Mối tình của ngài khoán dịch viên, Mất hút trong việc phô trương quần áo, Pxysê và nhà chọc trời, Thành phế đã xa mờ, Sự ra mắt ngắn ngủi của Tindy, Cuốn sách ăn khách, Kỷ vật… và nhiều truyện ngắn khác nữa…

Trong “Mối tình của ngài khoán dịch viên”, Maxwell, nhân viên thị trường chứng khoán NewYork cùng đến văn phòng với cô tốc ký Leslie. Vẻ mặt cô rạng rỡ hạnh phúc. Cô tuyên bố trong khi chờ có người mới, cô vẫn làm việc bình thường. Maxwell ngập đầu trong công việc buổi sáng. Khi nữ tốc ký mới trình diện, ông quên mất đây là yêu cầu của mình và bảo rằng sẽ không thay Leslie. Đến trưa khi đã ngơi công việc, mùi Tử đinh hương thoang thoảng nhắc ông về mối tình của mình. Ông lao qua phòng làm việc của Leslie, tranh thủ một phút rãnh rỗi để tỏ tình. Nghe ông cầu hôn, cô Leslie hoảng sợ, ngỡ ngàng đến phát khóc, rồi lại cười âu yếm nói với Maxwell: “Harvey… chẳng lẽ anh quên rồi sao? Chúng ta mới làm lễ đính hôn hôm qua, lúc 8 giờ tối tại nhà thờ nhỏ ngoài góc phố.” (“Don’t you remember, Harvey? We were married last evening át 8 o’clock in the litle church aroundthe Corner.”) Chỉ một bất ngờ ở kết cuộc đã soi tỏ được câu chuyện, tính cách, chủ đề.

– Kết thúc bất ngờ với hai bất ngờ tuần tự hoặc sóng đôi:

Với dung lượng hạn hẹp của một truyện ngắn thì một KTBN cũng đã đủ. Nhưng tài năng đặc biệt của O’Henry còn tạo nên những hai bất ngờ ở kết thúc truyện. Kiểu dạng hai bất ngờ trong một kết thúc thường gặp ở những truyện ngắn có hai tính cách được chú ý miêu tả, có từ một đến hai trục sự kiện, với một thậm chí đến hai chủ đề. Kiểu dạng này tiêu biểu cho lối kết cấu song song hay nối tiếp trong không ít truyện ngắn O’Henry.

Hai bất ngờ ở kết thúc truyện ngắn O’Henry bao giờ cũng gắn kết với nhau. Có khi là hai bất ngờ sóng đôi và nằm trong mối quan hệ hoán chuyển (Dừng chân tại thiên đường hạ giới, Món quà của các thầy pháp, Thợ cắt tóc kề chuyện, Vì truyền thống,…), có khi là hai bất ngờ xuất hiện tuần tự trong mối quan hệ nhân quả, bổ sung (Công thức
thất lạc, Ông bá tước và khách dự hôn lễ, Món quà Giáng sinh đồng nội, Chiếc lá cuối cùng,…).

Trong truyện “Chiếc lá cuối cùng”, bức tranh chiếc lá mà người họa sĩ già vẽ trên bức tường gạch cũ đã cứu được Johnsy khi cô đang ở giữa ranh giới của cuộc sống và cái chết. Đó là một bất ngờ lớn nhưng không phải là duy nhất ở kết thúc. Sự hồi sinh của Johnsy đã phải đánh đổi bằng mạng sống của bác Behrman là một bất ngờ nữa xuất hiện tiếp sau trong mối quan hệ nhân quả, cùng tạo nên ấn tượng sâu đậm về sự vĩ đại của tình thương, sự kỳ diệu của nghệ thuật. “Dừng chân tại thiên đường hạ giới” kết thúc với hai bất ngờ. Lotus, khách sạn sang trọng, kín đáo, mát mẻ, yên tĩnh, là nơi nghỉ lý tưởng của giới thượng lưu, Bà Beaumont có phong cách quí phái, một mình đến nghỉ một tuần tại đây. Ba ngày sau, ông Farrington lịch sự, sành điệu đến ngụ ở Lotus vài ngày. Họ làm quen nhau, trò chuyện rấttâm đắc về những chuyến đi Châu Âu, những nơi nghỉ mát nổi tiếng, những tòa lâu đài, những buổi dạ hội…

Cuối cùng khi sắp phải chia tay, bà Beaumont cao sang bất ngờ thú nhận rằng mình chỉ là một cô bán hàng nghèo khổ, lương tám đô-la một tuần, phải sống “đành dụm thiếu thốn cả năm để có tiền nghỉ ở khách sạn này một tuần, chiếc áo đẹp mình mặc đang còn phải trả góp, tên mình đơn giản là Mame. Ông Farrington lịch lãm điềm tĩnh lắng nghe và bết ngờ thú nhận rằng mình cũng chỉ là một anh nhân viên thu ngân quèn, cũng phải dành dụm tiền rất lâu cho vài ngày nghỉ mơ ước ở Lotus, tên mình đơn giản là Jimmy. Hai bất ngờ ở kết cuộc đã khắc sâu vào lòng độc giả ấn tượng về bi kịch của hai con người khao khát được sống, đã phải trả giá thật cao cho chút hạnh phúc nhỏ nhoi, ngắn ngủi của mình. Hai bất ngờ trong một kết thúc chứng tỏ biệt tài của O’Henry, làm phong phú cho những kiểu dạng KTBN.

– Kết thúc bất ngờ với bất ngờ sau cùng nối kết một chuỗi bất ngờ:

Bất ngờ sau cùng của hàng loạt bất ngờ trong tác phẩm là một kiểu dạng kết cấu đặc biệt nữa trong truyện ngắn O’Henry. Chuỗi bất ngờ xảy ra trong tiến trình của câu chuyện hay quá trình miêu tả tính cách. Chúng thường cùng loại, được nối kết liên hoàn với nhau và cuối cùng là một bất ngờ gây ấn tượng nhất. Dạng KTBN này có thể có trong những truyện ngắn với kết cấu trùng điệp hay kết cấu bậc thang, mà mỗi tầng bậc của lối cấu trúc này là một tiến độ của xung đột, là thêm một lần buộc độc giả phải hồi hộp chờ đợi để cuối cùng càng bất ngờ hơn.

Với kiểu dạng kết thúc này có thể thấy ở O’Henry niềm say mê, hứng thú đặc biệt trong việc sáng tạo nên cái bất ngờ. Ông chính là một bậc thầy về nghệ thuật KTBN. Tên cơm và bản thánh ca, Chuyện một tờ báo, Người đánh giá sự thành công… là những tác phẩm tiêu biểu. “Tên cơm và bản thánh ca” kể về Soapy, kẻ lang thang muốn qua mùa đông ương tù vì cảm thấy “pháp luật còn dễ chịu hơn là lòng từ thiện”.

+ Định vào tù bằng cách ăn quít ở một nhà hàng sang trọng, nhưng vừa vào cửa, bất ngờ Soapy bị phát hiện, đuổi ra.

+ Anh ném đá vỡ kính một cửa hiệu và đợi bị bắt, nhưng bất ngờ cảnh sát rượt đuổi một người đang chạy theo xe bus.

+ Ăn không tiền trả ở hiệu ăn bình dân, thay vì bị cảnh sát giải đi, Soapy chỉ bị ăn đòn.

+ Anh lại giở ưò ghẹo gái để vào tù, nhưng bất ngờ gặp phải một cô gái điếm.

+ Soapy làm rối loạn trật tự công cộng trước mắt cảnh sát, nhưng họ tưởng anh đang ủng hộ cho một đội bóng.

+ Anh ngang nhiên lấy cắp chiếc ô để được bị bắt, nhưng bất ngờ chủ chiếc ô xin được trả lại vì đã nhặt nó sáng nay.

+ Hết hy vọng được vào tù, Soapy đi về phía công viên. Từ ngôi nhà thờ nhỏ ở góc phố vắng bỗng vọng ra bản thánh ca. Anh xúc động, nhớ tiếc quá khứ, ghê sợ hiện tại. Anh muốn làm lại cuộc đời, định ngày mai sẽ đi tìm việc. Bất ngờ một cảnh sát xuất hiện bắt Soapy, hôm sau anh bị xử 3 tháng tù.

KTBN theo kiểu dạng này đặc biệt hấp dẫn độc giả. Một chuỗi gồm 6 bất ngờ cùng loại đã được O’Henry tạo dựng trước khi đi đến bất ngờ cuối cùng, tới một tình thế đảo ngược ở kết thúc. O’Henry đã đưa người đọc đi từ sự ngạc nhiên này sang bất ngờ thú vị khác, rồi đưa ra một bất ngờ ở kết thúc – bất ngờ gây ấn tượng nhất, giàu ý nghĩa nhất.

Tạo được ngần ấy cái bất ngờ trong phạm vi một truyện ngắn là biểu hiện của sức sáng tạo kỳ diệu trong nghệ thuật kết cấu truyện ngắn của cây bút tài hoa O’Henry. Nếu “Viết truyện ngắn là chơi kết cấu” thì O’Henry đã có được “cách chơi kết cấu” tuyệt diệu, rất riêng. Nếu “tím tòi kết cấu không phải chỉ nằm trong cấp đồ chơi mà là quyết định sự thành công của tác phẩm ở cấp độ vĩ mô, có tính chất vạch lối sáng tạo” thì cũng xác đáng với truyện ngắn O’Henry.

3. Kết thúc bất ngờ nhìn từ ngôn ngữ.

Người nghệ sĩ ngôn từ khai thác chức năng tham mỹ của ngôn từ để xây dựng hình tượng, thể hiện ý đồ nghệ thuật của mình. Ngôn từ nghệ thuật thể hiện cá tính sáng tạo, phong cách, tài năng nhà văn. Truyện ngắn O’Henry mang đặc điểm ngôn ngữ của tác phẩm tự sự nói chung với ngôn ngữ nhân vật và ngôn ngữ trần thuật (người kể chuyện). Hai hình thức ngôn ngữ này đều được sử dụng cho KTBN (khi thì riêng lẻ, khi thì kết hợp). Trong những đoạn kết truyện ngắn, O’Henry thường sử dụng lượng ngôn từ nghệ thuật khá linh động, biến hóa. Để gây bất ngờ ở kết thúc, khi thì tác giả dùng cả một đoạn văn, khi thì chỉ là một vài câu, thậm chí một vài từ.

– Hình thức ngôn ngữ của kết thúc bất ngờ:

+ Kết thúc bất ngờ với ngôn ngữ nhân vật:

Ngôn ngữ nhân vật gồm lời đối thoại (hoặc độc thoại) có khả năng bộc lộ tính cách, nội tâm nhân vật, tác động đến nhân vật khác hay bổ sung cho trần thuật.. Rất nhiều truyện ngắn O’Henry KTBN bằng hình thức ngôn ngữ nhân vật: Vì truyền thống, Quả lắc, Mất hút trong cuộc phô trương quần áo, Kỷ vật, Qua cơn mê…

Kết thúc của truyện ngắn “Vì truyền thống” là lời của một bác sĩ nói với một y tá về một trong hai bệnh nhân vừa được cấp cứu : “Có ai mà ngờ được… cái ông già ăn mặc lịch sự như vậy lại suýt chết vì đói. Chắc đó là cháu của một dòng họ lâu đời nổi tiếng nào đó. Ông ấy thú nhận với tôi là đã ba ngày nay không có một chút gì vào bụng,”(“That nice oldgentleman over there, now. “He said, “you wouldn’t thinh that was a case of almost starvation. Proud old family, I guess – He told me, he hadn’t eaten a thing for three days.”) Lời nhân vật ở cuối truyện làm sáng tỏ tất cả. Vào ngày Lễ Tạ ơn, (ngày thứ năm cuối cùng của tháng 11, ngày sum họp gia đình và là dịp trang trọng để nhớ đến những người nghèo khổ) người đàn ông quí tộc già dù rất nghèo cũng cố sống “vì truyền thống”. Ông đã nhịn đói 3 ngày liền để có tiền đãi một bữa thịnh soạn cho Staffi Pit – một người lang thang nghèo khó. Cuối cùng, người được bố thí phải vào bệnh viện vì bội thực với hai bữa trưa trong bụng, còn người đi bố thí thì suýt chết vì đói.
Chỉ một lời thú nhận của ông già cũng đủ phơi bày cả một tấn bi hài kịch !.

+ Kết thúc bất ngờ với ngôn ngữ người trần thuật (người kể chuyện):

Ngôn ngữ người trần thuật (người kể chuyện) giữ vai trò quyết định đối với toàn bộ cấu trúc ngôn ngữ của tác phẩm tự sự. Qua ngôn ngữ người trần thuật, nhà văn có thể thể hiện quan điểm, cái nhìn, giọng điệu, phong cách riêng của mình. Ở KTBN trong nhiều truyện ngắn, O’Henry đã sử dụng hình thức ngôn ngữ này: Hài kịch tò mò, Câu chuyện tình lẻ, Bị bắt, Xuân về trên thực đơn…

“Hài kịch tò mò” là câu chuyện về hai kẻ tò mò điển hình của NewYork. Họ nhận ra nhau, yêu nhau trong đám đông, săn lùng những chuyện giật gân trên đường phố để tặng nhau, rồi quyết định cưới nhau. Đến giờ làm lễ, chú rễ và cô dâu đều biến mất. Ngôn ngữ người trần thuật đã KTBN tác phẩm : “Trong cả cái đám rỗi hơi cuồng loạn, họ đã lôi ra được một nhân vật mềm nhũn, gần như ngất xỉu, có chiếc nhẫn cưới trong túi áo gi-lê và một người phụ nữ tóc tai bù xù, quần áo nhàu nát, miệng không ngớt kêu la, mặt mũi đầy những vết bầm dập. Uyliam Prai và Vaiolet Xâymua vẫn trung thành với thói quen cũ đã trà trộn vào đám khán giả sôi động, họ không thắng được lòng khao khát muốn xem chính mình trong vai cô dâu chú rể bước vào nhà thờ tràn ngập hoa hồng.” Lời trần thuật đã tô đậm tính cách đặc biệt, không tưởng nổi của nhân vật, làm độc giả bất ngờ.

+ Kết thúc bất ngờ với ngôn ngữ nhân vật lẫn ngôn ngữ người trần thuật:

Ngôn ngữ nhân vật và ngôn ngữ người trần thuật nhiều khi được sử dụng phối hợp ở kết thúc truyện ngắn O’Henry. Lời đối thoại của nhân vật đan xen với lời kể tả của người trần thuật và cùng tạo ra hiệu quả bất ngờ. Công thức thất lạc, Một sự cải tạo được cứu văn, Ái tình theo khẩu phần, Chị em bạn vàng, Món tiền chuộc lãnh chúa đỏ,… là những truyện ngắn như vậy.

“Công thức thất lạc” kể về Con Lantry, nhân viên quầy rượu nhưng không biết uống rượu, nhút nhát, si tình Katherine, con gái ông chủ. Khi gặp cô, Lantry chỉ biết thông tin về thời tiết, còn Katherine thì trêu chọc tính cả thẹn của anh. Khi hai khách trọ tìm ra “công thức thất lạc”, pha chế được thứ rượu đặc biệt, Lantry tò mò nếm thử. Và thật bất ngờ: “Khi anh trở ra hành lang, vừa lúc cô Katherine định đi lên cầu thang. Cô nói với giọng cười trêu cợt:

– Ông Lantry, chưa có tin tức gì thêm à? “

Thay vì câu trả lời quen thuộc “có thể có m-mưa” thì lại là:

“Con Lantry nâng cô lên hẳn khỏi mặt sàn và giữ như thế:

– Có tin là chúng ta sẽ cưới nhau.

– Ông buông tôi xuống, nếu không tôi sẽ… Ấy, ấy.., ấy này, do đâu mà anh có can
đảm để nói như thế?”

Nhà văn đã làm độc giả ngạc nhiên bằng đoạn cuối tác phẩm với lời trần thuật và đối thoại. Hai hình thức ngôn ngữ này đã được sử dụng khá linh động để KTBN truyện ngắn O’Henry.

– Lượng ngôn từ của kết thúc bất ngờ:

+ Kết thúc bất ngờ với vài đoạn:

Tùy vào nội dung từng KTBN trong truyện ngắn mà O’Henry sử dụng lượng ngôn từ thích hợp. Có khi tác giả dùng cả một vài đoạn cho KTBN. Thường những kết thúc này có cả lời đối thoại sinh động của nhân vật và lời thuật tả, triết lý của người trần thuật : Những truyện ngắn Ái tình theo khẩu phần, Món quà của các thầy pháp, Ngọn đèn tỏa sáng,… là những tác phẩm có kiểu dạng kết thúc bằng một lượng khá lớn ngôn từ.

Trong truyện “Ái tình theo khẩu phần'”, Mây-mi, cô phục vụ bàn ăn ghê tởm và không thể nào yêu những người đàn ông phàm ăn tục uống thường lui tới cửa hàng. Đến khi bị đói hai ngày liền cô mới hiểu các món… ngon đến thế nào và tình yêu thì… không có gì mâu thuẫn với thức ăn cả. Kết thúc tác phẩm gồm hai đoạn. Đoạn thứ nhất là tự thú bất ngờ của Mâymi về việc ăn uống và về tình yêu : “Anh Giep ơi, em thực là một con ngốc. Em đã nhìn mọi thứ không đúng. Trước kia em chưa bao giờ phải chịu cảnh này. Đàn ông ngày nào cũng phải chịu cảnh đói, phải không anh? Họ to khỏe là thế, họ làm công việc nặng nhọc là thế cho nên họ ăn không phải để trêu tức những cô ả phục vụ ngốc nghếch, phải không anh? Đã có lần anh nói,.,, nghĩa là … anh đã hỏi em… anh muốn… Vậy thì anh Giep ơi, nếu anh còn muốn… thì em sẽ rất sung sướng… em muốn có anh luôn ngồi đối diện với em bên bàn. Giờ thì hãy cho em ăn thêm một chút gì nữa, mau lên, anh nhé”. Đoạn thứ hai là lời bình luận của người kể chuyện về tâm lý phụ nữ: “… đàn bà thỉnh thoảng cần phải thay đổi quan điểm của họ. Một cảnh mãi cũng làm họ phát chán – nếu vẫn cảnh cái bàn ăn, cái bồn rửa mặt hoặc cái máy khâu, Hãy cho họ sự đa dạng một chút: một chút du lịch, một chút nghỉ ngơi, một chút hờn đỗi nũng nịu xen với những bi kịch nội trợ, một chút vuốt ve âu yếm sau cảnh om sòm trong gũi đinh, một chút xao xuyến và lẵng nhẵng nói dai, và xin cam đoan với các cậu là hai bên cùng có lợi.”

Với lượng ngôn từ không phải là ít như vậy, những KTBN có thể sẽ không thật sắc gọn nhưng tác dụng soi tỏ thêm cho câu chuyện, tính cách, quan điểm tác giả là không thể phủ nhận.

+ Kết thúc bất ngờ với một đoạn (hoặc vài câu):

Nhiều cái kết ở truyện ngắn O’Henry, bất ngờ hiện ra trong vài câu hay một đoạn.Tác giả kết thúc tác phẩm khá ngắn gọn. Lượng ngôn từ vừa phải dành cho những KTBN này có thể là lời nhân vật hay lời kể tả, triết lý của người trần thuật. Những KTBN này có thể tìm thấy ở các tác phẩm: Câu chuyện tình lẻ, Chiếc lá cuối cùng, Pxysê và nhà chọc trời, Hai mươi năm sau…

Đoạn kết thúc truyện ngắn: “Câu chuyện tỉnh lẻ ” nói về nguyên nhân cái chết của tên đốn mạt Caswell: “Sáng hôm sau, tôi rời Nashville. Lúc tàu chạy ngang qua sông, tôi lấy trong túi áo ra cái vật hôm qua rơi khỏi bàn tay đã chết của Caswell. Tôi ném nó xuống dòng sông đang chảy lững lờ phía dưới. Đó là chiếc khuy áo. Chiếc khuy màu vàng. Chiếc khuy cuối cùng trên áo khoác của bác Seezer”

Lời người kể chuyện trong vài câu cuối của tác phẩm bất ngờ để lộ: bác Seezer tốt bụng chính là kẻ sát nhân và người kể chuyện “tôi” đã bao che cho hành động giết người để cứu người như thế nào…

+ Kết thúc bất ngờ với một câu (hoặc vài từ):

Kết thúc truyện ngắn thật bất ngờ bằng một câu hay vài từ không phải là việc đơn giản, nhưng O’Henry đã thực hiện điều này trong không ít tác phẩm. KTBN với một câu, thậm chí chỉ với vài từ thôi là cách kết thúc đặc biệt sắc gọn, làm tăng hiệu quả bất ngờ, gây ấn tượng mạnh mẽ đối với độc giả. ở kiểu kết thúc này, bí ẩn của câu chuyện, bản chất của tính cách nhân vật, quan điểm của tác giả bỗng chốc hiện ra nhanh chóng, bất ngờ. Chọn cách kết thúc với một lượng rất ít ngôn từ này là do nội dung KTBN qui định, nhưng đây cũng là bằng chứng của tài năng tác giả. Kỷ vật, Chuyện một tờ báo, Liên lạc viên của chàng, Đấu vết của Black Bill, Ông Bá tước và khách dự hôn lễ, Cú sốc trưởng giả,… là những truyện ngắn có KTBN đặc biệt ngắn gọn.

“Kỷ vật” là câu chuyện về Rosalie Ray, nữ diễn viên xiếc. Sau mỗi lần biểu diễn trên đu dây, cô tung chiếc váy lót màu vàng tặng đám đàn ông hâm mộ. Cô đã từ bỏ sân khấu vì chán ghét những người đàn ông vật dục, tầm thường đó. Đến sống ở vùng quê, cô gặp được vị hôn phu lý tưởng. Ray vẫn yêu anh dù biết anh có một mối tình và hiện còn giữ một kỷ vật của người yêu xưa. Nhưng khi nhìn thấy kỷ vật đó, Ray đã bỏ đi và quay trở về với sân khấu, Kết thúc tác phẩm là lời Ray nói với bạn về kỷ vật đã nhìn thấy: “Đó là một trong những chiếc váy lót của tớ!” (Theo bản lược dịch của Đỗ Nhất Tâm). Câu KTBN trong nguyên bản là : “One of those yellow silk garters thai I used to audience during that old vaudeville swing act of mine.”

Trong truyện “Cú sốc trưởng giả”, Vallance bị chú truất quyền thừa kế, bỗng chốc trắng tay, nhưng vô cùng thanh thản. Trước Ide đang lên cơn hoảng loạn vì sắp được thừa hưởng ba triệu đô-la, Vallance xem như một “trò hề phi lý”, anh an ủi khuyên lơn và giúp Ide trấn tỉnh… Nhưng cuối cùng khi luật sư vừa tuyên bố quyền thừa kế của Vallance được phục hồi thì ông bỗng ngưng bặt và kêu lớn : “Ông Vallance đã bất tình” (“Mr. Vallance has fainted”)
Chỉ với một vài từ trong một câu ngắn gọn, O’Henry đã KTBN tác phẩm.

Bằng một câu (có khi chỉ vài từ) bất ngờ đã hiện ra thật cô đọng, sắc nét. Điều mà độc giả không thể tưởng tượng nổi, đã được tác giả chuẩn bị tạo dựng trên toàn văn bản, nhưng chỉ hiện ra đột ngột ở kết thúc với một lượng rất ít ngôn từ.

4. Kết thúc bất ngờ nhìn từ góc độ tiếp nhận của đọc giả.

Mỹ học tiếp nhận (Receptive esthetics) ra đời ở Cộng hòa Liên bang Đức vào giữa những nằm 60 (XX) từ những công trình nghiên cứu của hai giáo sư Đại học Konstanz là Hans Robert Jauss và Wolfgan Iser. H.R. Jauss quan tâm đến Lịch sử tiếp nhận của người đọc, lịch sử của kinh nghiệm thẩm mỹ trong sáng tác và tiếp nhận qua các thời đại, đồng thời nhấn mạnh vai trò sáng tạo của độc giả. Wolfgan Iser chú trọng quan hệ giữa văn bản và người đọc. Ong cho rằng tác phàm văn học là một ”kết cấu vẫy gọi” mời độc giả “đồng sáng tạo”. Qua hành động đọc người đọc sẽ vượt lên trên “tiền ý hướng” (tầm đón) vốn có và thu thập được nhiều kinh
nghiệm thẩm mỹ mới mẻ.

“Tầm đón nhận” là khái niệm cơ bản của Mỹ học tiếp nhận Konstanz dùng để chỉ trình độ thưởng thức văn chương vốn có của độc giả. “Tầm đón nhận” của mỗi người đọc được kết tinh từ trình độ văn hóa, vốn sống, thị hiếu và kinh nghiệm thẩm mỹ, tư tưởng tình cảm, nghề nghiệp, cá tính, giới tính, tuổi tác… Tầm đón nhận của độc giả luôn thay đổi do sự tác động của tác phẩm được tiếp nhận và do sự liên tục thay đổi của những yếu tố cấu thành nên chính nó.

Hiệu quả tiếp nhận của công chúng độc giả đối với một tác phẩm văn học cụ thể bao giờ cũng bị qui định bởi trình độ thẩm mỹ (tầm đón nhận) của chủ thể tiếp nhận và phẩm chết nghệ thuật của tác phẩm. Sự tiếp nhận đối với KTBN trong truyện ngắn O’Henry cũng không nằm ngoài qui luật này. Trước những KTBN trong truyện ngắn O’Henry, tùy chất lượng nghệ thuật của từng KTBN. một độc giả với tầm đón nhận vốn có, có thể rất bất ngờ ở kết thúc truyện ngắn này nhưng lại ít ngạc nhiên ở kết thúc truyện ngắn khác.

‘Tùy theo tầm đón nhận riêng của mỗi độc giả, trước một KTBN trong truyện ngắn O’Henry, người đọc này có thể rơi vào sự ngạc nhiên hoàn toàn, nhưng độc giả khác có thể suy đoán được phần nào cái bất ngờ ồ kết cuộc. Vì thế, sự tiếp nhận của độc giả đối với KTBN trong truyện ngắn O’Henry rất đa dạng, phức tạp và khó khái quát. Có thể khảo sát dạng thức KTBN ở góc độ tiếp nhận của độc giả, chẳng hạn về các khía cạnh : Đối tượng tác động của KTBN, KTBN và suy đoán của độc giả…

Độc giả có vai trò đặc biệt quan trọng trong truyện ngắn O’Henry. Trong quá trình tự sự, người trần thuật hầu như luôn ý thức về sự hiện diện của người đọc. Người trần thuật có thể mời bạn đọc dõi theo câu chuyện, đưa bạn đọc vào dòng tự sự, đối thoại với bạn đọc khi tác phẩm bắt đầu, diễn tiến hay kết thúc. Người trần thuật sẩn sàng chia sẻ những cảm xúc, tình cảm, suy tưởng, triết lý với độc giả. Chẳng hạn, trong “Món quà của các thầy pháp đến tám lần độc giả xuất hiện trong truyện:

“… mời bạn hãy ngó qua…”;
“… đã được giới thiệu với các bạn..”;
“… có lẽ các bạn đã từng trông thấy…”;
“… xin các bạn hãy bỏ qua cho…”
“… việc này… các bạn ạ…”;
“… chúng ta hãy kín đáo quay đi…”;
“… như các bạn đều biết…”;
“… tôi đã kể lại vụng về cho các bạn nghe. “

Bạn đọc chính là một ương những nguồn cảm hứng sáng tạo của O’Henry. KTBN được tạo dựng cũng vì niềm say mê thích thú của độc giả trước cái bất ngờ, kỳ lạ của trang truyện, của cuộc đời, của cảm thức nhà văn.

– Đối tượng tác động của kết thúc bất ngờ:

Độc giả là người tiếp nhận những hiệu quả tư tưởng – thẩm mỹ của KTBN, là đối tượng mà sự bất ngờ ở kết thức-tóc động đến. Trong tác phẩm, nhân vật có thể hoặc không chịu sự tác động của KTBN. Nhân vật là hình tượng, là phương tiện thực hiện mục đích nghệ thuật của tác giả, KTBN có tác động đến nhân vật hay không là tùy thuộc vào thủ pháp và ý đồ nghệ thuật của nhà văn. KTBN có khi bất ngờ với cả người trần thuật, đó cũng là vấn đề của thủ pháp, của kỹ thuật tự sự.

KTBN nào cũng gây bất ngờ cho độc giả, có những KTBN ngoài độc giả ra, nó tác động đến nhân vật trong truyện, thậm chí đến cả người trần thuật. Những đối tượng tác động khác nhau này đã tạo thành kiểu dạng phong phú cho KTBN trong truyện ngắn O’Henry.

+ Kết thúc bất ngờ chỉ bất ngờ với độc giả:

KTBN được tạo ra để tác động đến độc giả và thực hiện dụng ý nghệ thuật của nhà văn. Có nhiều KTBN trong truyện ngắn O’Henry chỉ đơn thuần tác động đến độc giả, còn nhân vật hoặc là không biết hoặc là đã biết trước nên không bị bất ngờ trước những sự tình gây ngạc nhiên cho người đọc. Truyện “Mất hút trong cuộc phô trương quần áo” kết thúc sau cuộc gặp gỡ giữa cô Marian giản dị và chàng Trandler chải chuốt. Độc giả hoàn toàn bất ngờ khi Marian trông như một cô bán hàng lại là một tiểu thư cao sang, khi sau đó cô coi khinh Trandler “người sống cuộc sống lười biếng ngao dù”. Còn Trandler, muôi tuần chăm chỉ làm việc để được sống xa hoa một ngày thì không biết gì về sự bất ngờ này. Anh không hề hay rằng mình đã bị từ chối, đã “mất hút trong cuộc phô trương quần áo”. Bất ngờ ở kết thúc tác phẩm này chỉ được dành riêng cho độc giả.

Trong tác phẩm “Căn buồng có sẵn đồ cho thuê”, bà chủ nhà trọ Purdy đã biết trước điều bất ngờ mà mãi đến kết cuộc độc giả mới hay: căn phòng anh thanh niên thuê, nơi anh tìm cái chết bằng hơi đốt sau năm tháng trời tìm kiếm vô vọng cô gái anh yêu cũng chính là nơi một tuần trước cô ta đã ở, và cũng đã tự tử bằng khí đốt. Chỉ có độc giả là ngạc nhiên, còn nhân vật của truyện ngắn thì đứng ngoài tác động của sự bất ngờ. KTBN tuy chỉ với độc giả nhưng vẫn tạo thành những tác phẩm có kết cuộc ấn tượng, thêm vào một kiểu dạng KTBN nữa cho truyện ngắn O’Henry.

+ Kết thúc bất ngờ với độc giả lẫn nhẩn vật:

Trong truyện ngắn O’Henry, nhiều KTBN làm bất ngờ người đọc lẫn nhân vật. Sự bất ngờ tác động đồng thời đến nhân vật và độc giả sẽ tạo nên sự “cộng hưởng”. Sự “cộng hưởng'” này có thể làm cho cảm xúc ngạc nhiên thú vị ở độc giả mạnh mẽ hơn, trực tiếp và vẹn nguyên hơn.

Kiểu dạng KTBN này có thể tìm thấy ương các truyện ngắn: Thứ luân lý của heo, Pxysê và nhà chọc trời, Một sự cải tạo được cứu vãn, Xuân về trên thực đơn, Hygeia ở Solito,…

Ở tác phẩm “Thứ luân lý của heo” nói về Jeff Peters chuyên nghề “lừa phỉnh hợp pháp”, tìm được người cộng tác ở một thị trấn hẻo lánh: anh chàng Ruf Tafam vẻ khờ khạo quê mùa chuyên bắt trộm heo con. Đi ngang một rạp xiếc, Tafam không chuyên tâm giúp Peters kiếm chác với trò xúc xắc mà lại trổ tài trộm heo. Sáng hôm sau, Peters đọc được và giấu mẫu tin trên báo: 5000 đô-la tiền thưởng cho ai tìm được chú heo Beppo thông thái của rạp xiếc. Thuyết phục Ruf bán heo, Jeff đã dùng hầu như toàn bộ vốn liếng của mình (800 đô-la) trả cho Rui và chắc chắn sẽ lãi to. Khi Jeff mang heo đến rạp xiếc để lĩnh thưởng, thì người quản lý bảo rằng chú heo thông thái vẫn còn và họ không hề cho đăng tin trên báo, còn Ruf Tafam thì biến mất với 800 đô-la. Độc giả lẫn nhân vật cùng lúc bị bất ngờ trước khả năng lừa đảo bậc thầy của Ruf Tafam hiền từ ngờ nghệch.

+ Kết thúc bất ngờ với độc giả, nhân vật và người trần thuật:

Nhiều KTBN trong truyện ngắn O’Henry làm bất ngờ độc giả lẫn nhân vật, còn người trần thuật (người kể chuyện) chủ động kể tả lại câu chuyện mình đã biết thì không thể bị bất ngờ. Nhưng trong một vài tác phẩm của O’Henry (Chuyện một tờ báo, Bên bị,…), người trần thuật (người kể chuyện) cũng bộc lộ cảm xúc ngạc nhiên trước kết cuộc. Thực chất, đây là thủ pháp, là kỹ thuật tự sự, nhằm khách quan hóa nội dung trần thuật, nâng cao hiệu quả nghệ thuật của KTBN. Có thể đây cũng là dư vị của sự ngạc nhiên mà người trần thuật đã niêm trải; đến khi kể lại vẫn chưa hết bị tác động bởi điều bất ngờ.

Trong “Chuyện một tờ báo”, người trần thuật dường như vẫn chưa hết bất ngờ khi kể lại chuyến du hành kỳ lạ và công dụng đặc biệt của một tờ báo. Nhân vật ngạc nhiên, độc giả ngạc nhiên và người trần thuật cũng ngạc nhiên không kém, đến nỗi phải thốt lên ở kết thúc: “Sau chuyện này, còn ai dám hoài nghi sức mạnh của báo chữ”. Ở truyện ngắn “Bên bị” người trân thuật kể về cô bé Lidy vì không được dạy dỗ, lớn lên trở thành một cô gái hư hỏng, giết người tình vì ghen tuông rồi tự sát. Tiếp theo là giấc mơ của người kể chuyện về việc xét xử của tòa án thiên giới. Người kể chuyện như vẫn còn ngạc nhiên, bàng hoàng trước lời phán quyết của quan tòa: Cô Lidy “được tha bổng”, còn “bên bự’ trong vụ này chính là người cha vô trách nhiệm của cô “gã đàn ông tốc đỏ, râu không cạo, quần áo xóc xếch, chân đi đất, ngồi bên cửa sổ đọc báo, trong khi con cái gã chơi ngoài phố”. Dường như vẫn đang trong cảm giác bất ngờ, người kể chuyện đã tự hỏi mình rằng: “Này, thế có phải là một giấc mơ vớ vẩn không nhĩ?”. Ngoài đối tượng trung tâm là độc giả, sự bất ngờ tác động đến nhân vật hay người kể chuyện đã hỗ trợ cho hiệu quả KTBN.

– Kết thúc bất ngờ với suy đoán của độc giả:

Bạn đọc có thể suy đoán được KTBN hay không là tùy vào tầm đón nhận, kinh nghiệm thẩm mỹ của từng người và tùy vào cách thức tạo dựng KTBN của tác giả. Tầm đón nhận thì vô cùng, còn cách thức tạo dựng KTBN của O’Henry có thể làm nên những bất ngờ mà độc giả suy đoán được hoặc không. Cách thức, thủ pháp tạo dựng KTBN chịu sự qui định của nội dung tác phẩm, nhiều khi cũng hè lộ, gợi mở những chi tiết, tình tiết khiến độc giả có thể suy đoán được phần nào KTBN. Cũng lắm lúc những điều kiện cho một sự suy đoán thật hiếm hoi, khiến độc giả khó có thể – thậm chí không thể – suy đoán được cái bất ngờ ở kết thúc.

+ Kết thúc bất ngờ có thể suy đoán được:

Để làm độc giả không bị hụt hẫng và thấy được tính logic của KTBN, O’Henry đã chuẩn bị cho bất ngờ xảy ra từ tựa đề tác phẩm (Những giả định phá sản, Sự ra mắt ngắn ngủi của Tindy,..) qua cách đặt vấn đề khi mở đầu truyện ngắn (Món tiền chuộc lãnh chúa đỏ..) bằng những chi tiết, tình tiết được cài đặt trước, được lặp lại, tô đậm mà độc giả có thể từ đó suy ra phần nào cái bất ngờ ở kết thúc (Chị em bạn vàng, Hy sinh vì sự nghiệp, Ngôi giáo với cối xay nước,…). Tác giả cũng có thể tùy độ phức tạp của câu chuyện, tính cách, chủ đề mà triển khai dần từng bước KTBN làm độc giả đoán được phần nào cái kết thúc (Cuốn cẩm nang hạnh phúc, Một cơn gió dịu, Trái tim và chữ thập, Liên lạc viên của chàng,…).

Trong truyện ngắn “Món tiền chuộc lãnh chúa đỏ”, ở đoạn mở đầu, tác giả đã báo trước sự thất bại của âm mưu bắt cóc tống tiền của Sam và Bill: “… khi cái ý bắt cóc nảy trong đầu chúng tôi. Chúng tôi hẳn đã bị “cơn mê sảng thần kinh” chi phối, như Bill nói sau này, chắc thế. Nhưng ngay lúc đáy chúng tôi đã không ngờ được”.

Trong quá trình tự sự, một số tình tiết được cài đặt trước cũng giúp độc giả suy đoán được phần nào kết cuộc : người nhà có lẽ không muốn chuộc cậu bé bị bắt cóc; cậu bé tinh quái đáng sợ rất thích chơi với BÌU, thích chơi trò lãnh chúa da đỏ, thích được bắt cóc, không muốn về nhà; sau vụ bắt cóc không có náo động, không có cuộc tìm kiếm nào; càng lúc, những trò nghịch ngợm của cậu bé càng làm Bill khốn khổ…

Ở đoạn cuối tác phẩm, KTBN được triển khai dần từng bước. Trước tiên là lá thư hồi âm của cha cậu bé, ông ta không muốn chuộc lại con trai với 1500 đô-la và nếu những người bắt cóc muốn ông ta nhận lại con thì sẽ phải nộp kèm 250 đô-la. Sau đó là sự tao trả kèm theo tiền, Sam và Bill đã phải trốn chạy thục mạng khi bị con tin đeo dính. Cách tạo dựng KTBN như trên của O’Henry sẽ giúp độc giả có cơ sở suy đoán được phần nào cái KTBN trong truyện ngắn.

+ Kết thúc bất ngờ khó có thể suy đoán:

Có những tác phẩm mà KTBN khó có thể – thậm chí không thể – suy đoán đối với độc giả tiếp nhận. Khi nội dung của truyện ngắn O’Henry không đòi hỏi nhiều sự “báo trước” cho bết ngờ thì tác giả giấu rất kỹ kết thúc. Tựa đề cũng như phần mở đầu không để lộ chút dấu hiệu gì cho kết thúc tấc phẩm. Những chi tiết, tình tiết cần có cho KTBN được nhà văn cài đặt cực kỳ khéo léo, làm độc giả. khó phát hiện. Kết thúc không được triển khai dần từng bước mà đột ngột xuất hiện, nói như D. Grojnowski “kết cục rơi xuống như một lưỡi dao máy chém ” [5,163]. Lối kết thúc nhanh gọn, chớp nhoáng như vậy làm người đọc ngỡ ngàng, giục họ phải đọc lại tác phẩm lần thứ hai để tìm ra cái logic của KTBN.

Rất nhiều truyện ngắn O’Henry mà đoạn kết thách thức suy đoán của độc giả và cuối cùng người đọc vẫn hoàn toàn bị bất ngờ : Câu chuyện không hề bịa đặt, Mối tình của ngài khoán dịch viên, Dấu vết của Black Bill, Gương mặt trông nghiêng kỳ diệu, Tháng Năm xao xuyến, Kỷ vật, Dừng chân tại thiên đường hạ giới,… “Câu chuyện không hề bịa đặt” viết về Tơrip – người vẽ tranh minh họa, đến gặp “tôi” – người viết truyện ngắn đăng báo, nhờ tôi cứu giúp một cô gái quê đi lạc giữa NewYork mà Tơrip đang đế ở tạm chỗ mình ứọ, cam đoan rằng “tôi” sẽ có một cốt truyện hấp dẫn từ câu chuyện có thật này.

Tơrip đã tình cờ gặp cô Ađa Loury đi từ vùng quê ở Long Ailen đến NewYork để tìm người yêu tên Gioóc-giơ Braun, khi một tuần nữa cô sẽ làm lễ cưới với một chủ trang toi. Khi “tôi” đến, cô Loury kể cho hai người nghe về tình yêu của mình và Gioóc-giơ Braun. Bốn năm trước, anh lên NewYork lập nghiệp rồi mất hút, khi chia tay hai người đã ước hẹn, anh đã dùng đục chia đôi một đồng 10 xu, hiện cô vẫn giữ nửa đồng tiền ấy. sắp lấy chồng cô bỗng nhớ Gioóc-giơ và quyết định đi tìm anh ở NewYork. “Tôi” cảm động, an ủi và giúp cô mua vé phá về Long Ailen với mây đồng đô-la ít ỏi của mình. Tiễn cô đi rồi Tơrip vẫn cho rằng câu chuyện này có thể làm thành một truyện ngắn tuyệt vời và anh xứng đáng nhận một ương hai đô-la còn lại của “tôi” để đi uống rượu. Khi “tôi” phản đối, thật bất ngờ, Tơrip lôi ra từ túi áo trong một mẫu kim loại. Đó là nửa đồng xu bạc bị bẻ đôi bằng đục, “tôi” kinh ngạc khi biết : “Gioóc-giơ Braun chính là Tơrip

Kết cuộc thật bất ngờ. Nếu đọc lại lần thứ hai truyện ngắn này, người đọc sẽ tìm thấy khá nhiều chi tiết, tình tiết được cài đặt khéo léo, rất khó phát hiện ra mối quan hệ
logic giữa chúng với KTBN :

+ Ngoại hình Tơrip với “nửa mặt bị một bộ râu ngắn phủ kín”, trông “ốm yếu thảm hại”, “hai tay run bắn” vì nghiện rượu, “khoảng hai nhăm tuổi nhưng trông mặt thì dễ đến bốn mươi”, thật khác biệt với diện mạo của anh trai làng mười chín tuổi đến NewYork với ước vọng lập nghiệp, tất nhiên cô Loury không thể nhận ra chàng Gioócgiơ năm xưa.

+ Tơrip luôn cho rằng từ câu chuyện có thể dựng thành “một cốt truyện ngắn hấp dẫn”, chi tiết này lặp lại đến năm lần như sự báo trước cho điều đặc biệt, bất ngờ ở kết thúc.

+ Khi cô Loury nói về vị hôn phu – chủ trang trại trẻ Hairem Đô lơ – thì Tơrip bỗng “to tiếng” và “quá thô bạo ngắt lời cô Loury”. Điều này thể hiện tâm lý ghen tức với tình địch của Tơrip.

+ Tơrip tự biết mình và muốn bảo vệ cuộc hôn nhân tốt đẹp của người mình yêu nên nóng lòng muốn cô trỏ về Long Ailen. “Không phải là chiều, cũng không phải là sáng mai, mà ngay hôm nay”.

+ Khi tiễn Ađa Loury đi rồi, Tơrip “càng trở nên ủ dột, bê tha hơn thường ngày”, thể hiện nỗi đau khổ của một con người đã đánh mất tất cả: tương lai, tuổi trẻ, tình yêu. Rất nhiều những chi tiết, tình tiết logic với KTBN được cài đặt trong “Xâu chuyện không hề bịa đặt”, nhưng bất ngờ ở kết cuộc vẫn khó có thể tưởng tượng nổi. Biệt tài tạo dựng KTBN của O’Henry trong nhiều truyện ngắn đã tạo nên sức cuốn hút mạnh mẽ, để lại ấn tượng sâu đậm đối với người tiếp nhận.

Tóm lại, cảm hứng sáng tạo của O’Henry hướng vào những khía cạnh bất ngờ của đời sống. Những bất ngờ này đi vào truyện ngắn của nhà văn làm thành những KTBN độc đáo đầy ấn tượng. KTBN trong truyện ngắn O’Henry là những khái quát nghệ thuật từ hiện thực cuộc sống phong phú muôn màu vẻ, nên dạng thức của nó cũng đa dạng và khó nắm bắt. Việc phân định ra những kiểu dạng nhất định xét ở những góc độ nhất định: góc độ nội dung (KTBN ở cốt truyện, tính cách, chủ đề tư tưởng); góc độ kết cấu (KTBN với một bất ngờ, với hai bất ngờ, với bất ngờ kết nối một chuỗi bất ngờ); góc độ ngôn ngữ (KTBN với ngôn ngữ nhân vật, ngôn ngữ người trần thuật; KTBN với vài đoạn, một đoạn, một câu…); góc độ tiếp nhận của độc giả (KTBN có thể suy đoán và khó có thể suy đoán)… chỉ là bước đầu tiếp cận với dạng thức phong phú của những KTBN trong truyện ngắn O’Henry.

Những KTBN đa dạng được phân định chứng tỏ tài năng của O’Henry trong việc khai thác những bết ngờ từ hiện thực làm chất liệu sáng tạo nên những cái kết sống động và không lặp lại. Kiểu dạng phong phú của KTBN còn là cơ sở để khám phá những thủ pháp điêu luyện mà nhà văn sử dụng để kết thúc truyện ngắn. Dạng thức và thủ pháp là hai phương diện mà từ đó có thể tiếp cận, khám phá đặc điểm thi pháp riêng độc đáo của truyện ngắn O’Henry : KTBN.