Phân biệt các thể loại văn học

phan-biet-cac-the-loai-van-hoc

Phân biệt các thể loại văn học

Thể loại văn học là gì?

Khi nói đến tác phẩm văn học bao giờ cũng gắn với thể loại của chúng. Đó là một bài thơ, một truyện ngắn, một vỡ kịch hay một bút kí. Thường đi liền với tên tác phẩm là tên thể loại của tác phẩm đó. Nói đến thể loại văn học là nói đến quy luật loại hình của tác phẩm tức là một sự hệ thống hóa có tính chất ước lệ những tác phẩm có phương thức tổ chức, phương thức tái hiện đời sống gần gũi nhau. Chẳng hạn, phải có cách tổ chức phương thức tái hiện đời sống phải có cách tổ chức phương thức tái hiện đời sống như thế nào đó là mới gọi là thơ, là truyện, là tiểu thuyết hay kịch, … Và đến lượt mình, tên gọi thể loại lại có chức năng phân định loại hình của tác phẩm, hình thức tồn tại của nó, kiểu giao tiếp, kiểu tái hiện nghệ thuật của tác phẩm. Thể loại tác phẩm văn học là khái niệm chỉ quy luật loại hình của tác phẩm, trong đó ứng với một loại nội dung nhất định có một loại hình thức nhất định, tạo cho tác phẩm một hình thức tồn tại chỉnh thể.

Thể loại là phạm trù về chỉnh thể tác phẩm. Bất cứ tác phẩm nào được sáng tác đều thuộc về một chỉnh thể nhất định, không tác phẩm nào “siêu thể loại”. Bởi mỗi thể thể loại hiện một kiểu quan hệ đối với cuộc sống và đối với người đọc, tức là một kiểu quan hệ giao tiếp. Một kiểu giao tiếp kép, vừa giao tiếp với người đọc lại vừa giao tiếp với đời. Qua giao tiếp với cuộc sống trong tác phẩm, tác giả và người đọc hiểu nhau.

Trong thể loại tác phẩm văn học bao giờ cũng có sự thống nhất, quy định về loại đề tài, chủ đề, cảm hứng, hình thức nhân vật, hình thức kết cấu và hình thức lời văn. Ví dụ, nhân vật kịch thì kết cấu kịch, hành động với lời văn kịch, hay nhân vật trữ tình, kết cấu thơ trữ tình và lời thơ, luật thơ. Sự thống nhất này lại do những phương thức chiếm lĩnh đời sống khác nhau với quy định, thể hiện những quan hệ thẩm mĩ khác nhau đối với hiện thực, mang những khả năng khác nhau trong tái hiện đời sống. Vì thể loại là cách tổ chức tác phẩm, một kiểu tái hiện đời sống và một kiểu giao tiếp nghệ thuật.

Cho nên, chúng ta có thể hiểu thể loại tác phẩm văn học như sau: “Thể loại tác phẩm văn học là một hiện tượng loại hình của sáng tác và giao tiếp văn học, hình thành trên cơ sở sự lặp lại có quy luật của các yếu tố tác phẩm. Đó là cơ sở để người ta tiến hành phân loại tác phẩm. Nhưng thể loại tác phẩm không giản đơn chỉ là loại hình và lặp lai. Bản chất của sáng tạo nghệ thuật là tính độc đáo không lặp lại. Sự vân động cuộc sống cũng luôn luôn sản sinh và làm biến động các giới hạn phản ánh, đổi mới các kênh giao tiếp và làm cho chứng tác động vào nhau, đan bện vào nhau trong các tác phẩm nghệ thuật độc đáo”.

Tác phẩm văn học là sự thống nhất trọn vẹn của các yếu tố đề tài, chủ đề, tư tưởng nhân vật, kết cấu, cốt truyện, lời văn. Sự thống nhất ấy lại được thực hiện theo những quy luật nhất định. Thể loại tác phẩm văn học là khái niệm chỉ quy luật loại hình của tác phẩm, trong đó, ứng với một nội dung nhất định có một loại hình thức nhất định, tạo cho tác phẩm một hình thức tồn tại chỉnh thể.

Với hiện thực khách quan, tác phẩm văn học là hình ảnh phản ánh sống động, là tấm gương ghi giữ diện mạo lịch sử của một thời kì một đi không trở lại và dự báo tương lai. Với người đọc, tác phẩm văn học là đối tượng tích cực của cảm thụ thẩm mĩ. Dĩ nhiên, trong thực tế những quan hệ phức tạp ấy luôn xuyên thấm lẫn nhau, không thể phân tách một cách máy móc.

Mọi tác phẩm văn học đều tồn tại trong các hình thức thể loại nhất định: một cuốn tiểu thuyết, một truyện ngắn, một bài thơ, một vở kịch, một kí sự, … không có tác phẩm văn học nào được xây dựng ngoài những hình thức quen thuộc đó. Vì vậy, bên cạnh nhan đề tác phẩm, tác giả thường ghi tên thể loại: Những người khốn khổ (tiểu thuyết); Dấu chân người lính (tiểu thuyết); truyện ngắn của Guy de Maupassant; Từ ấy (thơ); Bài thơ Màu tím hoa sim; Lão hà tiện (kịch), … Nhiều khi tên thể loại gắn liền với nhan đề tác phẩm: Hoàng lê thống nhất chí, Bình Ngô đại cáo, Tam quốc chí diễn nghĩa, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc.

Như vậy, thể loại văn học càng gắn bó với khuynh hướng sáng tác chung và cá tính sáng tạo của nhà văn, không thể nghiên cứu thể loại văn học mà bỏ qua được hai nhân tố đó.

II. Sự phân loại thể loại văn học

Sự xuất hiện các thể loại văn học trong lịch sử là cả một quá trình. Nếu đặt câu hỏi do đâu mà có anh hùng ca, bi kịch, thơ, phú, tiểu thuyết, do đâu mà có thơ lục bát, thơ song thất lục bát thì câu trả lời sẽ phải là một công trình nghiên cứu khảo chứng về một quá trình phức tạp. Sự hình thành và phát triển của thể loại văn học cũng có nghĩa là sự hình thành và phát triển của văn học qua các giai đoạn, bởi vì văn học không thể tồn tại mà không có thể loại. Các thể loại văn học tuy thay đổi qua các thời kì lịch sử song vẫn có những mặt ổn định tiếp nối nhau từ giai đoạn này giai đoạn khác. Sự tiếp nối ấy ở từng thể loại là do phương thức phản ánh cuộc sống quy định. Thể loại văn học thay đổi nhưng phương thức phản ánh cuộc sống không thay đổi. Phương thức thể loại cuộc sống trong văn học phản ánh những hình thái giao lưu, tồn tại và phát triển của con người trong từng xã hội. Lí luận văn học xưa nay đã có nhiều cách phân chia thể loại văn học khác nhau.

1. Trong văn học phương Tây.

Các thể loại văn học thịnh hành ngày nay như truyện ngắn, truyện vừa, tiểu thuyết, kí, kịch đều đã xuất hiện từ phương Tây, đặc biệt biến động lớn vào thời Phục hưng nhưng phải đến thời kì cận đại, nhất là vào thế kỉ XIX, mới có hình thức hoàn chỉnh trong sáng tác của các bậc thầy như Puskin, Gôgôn, L. Tônxtôi, Đôxtôiépxki, Bandắc, Xtăngđan, Phlôbe, Ípxen, Bécna Sô, Sêkhốp. Thể loại là hình thức chỉnh thể của tác phẩm văn học xuất hiện lần lượt trong lịch sử văn học. Nói đến lịch sử văn học về mặt thể loại là nói đến chuỗi liên tục các sự xuất hiện, biến đổi và phát triển của các thể loại văn học với các hình thức đa dạng của nó.

Ngay từ thế kỷ thứ IV trước công nguyên, Arixtốt, trong Nghệ thuật thơ ca, đã dựa vào nguyên tắc phản ánh phân chia văn học thành 3 loại. Ông cho rằng nghệ thuật là sự “mô phỏng”, “bắt chước” thực tại. Tương ứng với 3 hình thức mô phỏng đó là 3 loại văn học: loại tác phẩm tự sự, loại tác phẩm trữ tình và loại kịch. Cách phân loại của Arixtốt nhìn chung được nhiều nhà mĩ học, trong đó có Secnưsepxki, Đôbrôliubôp tán thành. Bêlinxki căn cứ vào yêu cầu miêu tả tính cách và thể hiện tư tưởng tình cảm nhà văn mà phân loại.

Theo ông, “tác phẩm loại tự sự tái hiện đời sống thông qua việc miêu tả sự kiện. Trong sự kiện, có sự thâm nhập sâu sắc tư tưởng, tình cảm của nhà thơ vào các hành động bên ngoài của nhân vật, làm cho không phân biệt được nhau nữa. Ở đây, nhà thơ không xuất hiện nữa, … loại này bao gồm thơ tự sự, tiểu thuyết, ngụ ngôn. Loại trữ tình gồm các tác phẩm thông qua sự bộc lộ tình cảm của tác giả mà phản ánh hiện thực. Ở loại này, tác giả thực hiện đời sống, … loại này thường không có cốt truyện hoàn chỉnh, dung lượng thường ngắn, bao gồm cả văn xuôi trữ tình. Loại kịch gồm các tác phẩm đem nhân vật đặt lên sân khấu để chúng tự biểu hiện qua hành động của chúng. Loại này cũng giống loại tự sự ở chỗ có những sự kiện vốn là sự thống nhất của các lực lượng chủ quan và khách quan đang phát triển. Nhưng loại này không thuần túy là bên ngoài. Tác phẩm loại này vừa có cốt truyện hoàn chỉnh lại vừa có yếu tố trữ tình. Nó bao gồm hài kịch, bi kịch, chính kịch”1. Nhiều khi các loại trên thâm nhập, chuyển hóa, kết hợp với nhau chứ không tách biệt một cách tuyệt đối.

2. Trong văn học phương Đông.

Ở Trung Quốc cổ đại, trong một điều kiện lịch sử xã hội khác đã không xuất hiện các thể loại văn học tự sự và kịch như phương Tây mà phát triển các tác phẩm chính luận của các truyện kí như Kinh thi, Li tao. Thể loại tiểu thuyết phát triển muộn và mãi đầu thế kỉ XX mới có kịch nói.

Với những điều kiện xã hội, lịch sử, văn học khác, lại có những truyền thống phân loại khác nhau. Sự phân loại văn học ở Trung Quốc xuất hiện khá sớm. Lúc đầu họ chia làm 2 loại: thơ và văn xuôi. Sau này, Tào Phi chia văn học làm 4 loại: “Văn có gốc giống nhau mà ngọn khác nhau. Văn tấu, nghị thì lời phải nhã, văn thu, luận cần

có lí, văn minh lỗi trọng sự thực, văn thơ phú thì phải lộng lẫy”2. Bốn loại mà Tào Phi đưa ra, thực ra chỉ có hai loại thơ và văn xuôi. Sau Tào Phi thì văn học Trung Quốc đến cuối đời Thanh, do dịch thuật nhiều kịch và tiểu thuyết nước ngoài nên kịch và tiểu thuyết trong nước cũng được coi trọng. Trên cơ sở đó, các sách vở, báo chí Trung Quốc phổ biến thừa nhận văn học có 4 loại: thơ ca, văn xuôi, tiểu thuyết và kịch. Cơ sở phân loại này là truyền thống phân loại của Trung Quốc kết hợp với các tiểu chí phân loại của phương Tây.

Các cách phân loại nói trên tuy có các ưu điểm khác nhau nhưng đều mang tính chất tương đối. Vì thể loại văn học rất ít đa dạng, không một lối nào bao quát được trọn vẹn và sít sao.

Còn ở Việt Nam, chính vì tính chất đa dạng và luôn phát triển của các thể loại văn học nên việc phân chia các thể loại cũng có nhiều dạng. Sự phân loại tác phẩm là bước đầu tiên để nhận thức các quy luật thể loại chứ chưa phải là tất cả. Phân loại như trên chỉ là nấc thang thứ nhất để tiến lên nhận thức hình thức thể loại của tác phẩm. Các giáo trình chủ yếu dựa theo phân loại của phương Tây nhưng trình bày thành 4 loại chủ yếu: Thơ, tiểu thuyết, kí và kịch. Có người chia làm 5 loại: tự sự, trữ tình, kịch, kí, trào phúng. Trong Lí luận văn học tập 2, NXB. Đại học Sư phạm Hà Nội, năm 2014, Trần Đình Sử lại phân chia thành: tự sự, trữ tình, kịch, kí và chính luận.

Các sự phân loại trên đều có tính chất tương đối. Bởi vì, thực tế văn học vốn đa dạng, phong phú, khó có một sự khái quát nào đầy đủ và trùng khít với thực tế được. Vì vậy, giáo trình này chọn cách phân văn học thành năm loại: loại tác phẩm trữ tình, loại tác phẩm tự sự, loại tác phẩm kịch, loại tác phẩm kí văn học và loại tác phẩm chính luận. Do nó có ưu điểm là kết hợp truyền thống phân loại phương Tây với đặc điểm của văn học cổ xưa và hiện đại của phương Đông, đồng thời khắc phục được nhược điểm của cách chia làm bốn loại. Dựa vào sự phân loại trên, có thể sắp xếp các thể loại vào các loại tương ứng:

    • Loại tự sự bao gồm tiểu thuyết, truyện ngắn, truyện thơ, anh hùng ca, truyện cổ tích,
    • Loại trữ tình bao gồm thơ trữ tình, văn xuôi trữ tình, …
    • Loại kịch bao gồm bi kịch, hài kịch, chính kịch, kịch thơ, …
    • Loại kí bao gồm kí sự, phóng sự, bút kí, hồi kí, …
    • Loại chính luận bao gồm các kí chính luận, nghị luận văn chương, xã hội, chính trị.

Ngoài cách phân chia văn học như trên, cần phải dựa vào các tiêu chí khác nữa để tiến hành phân chia các thể loại văn học

Hãy bình luận đầu tiên

Để lại một phản hồi

Thư điện tử của bạn sẽ không được hiện thị công khai.